Kpan là tên gọi một loại ghế dài của người Ê Đê làm bằng thân cây gỗ, được đặt trong nhà dài, thường dùng làm chỗ ngồi của đội cồng chiêng trống trong các dịp lễ hội, các lễ cúng quan trọng. Người Ê Đê coi Kpan là chiếc ghế quyền lực, vì chỉ người giàu có ngôi nhà rất dài mới sở hữu được ghế Kpan.

Ghế Kpan của người Ê Đê. (Ảnh: Internet)  Nghe âm thanh bài viết tại đây:

Kpan là chiếc ghế được đẽo từ nguyên một cây gỗ, dài từ 5m đến 15m, rộng khoảng 70-90cm, với độ dày chừng 8cm, hơi cong ở hai đầu tạo dáng vẻ mềm mại nhưng vẫn vững chắc. Làm được Kpan, đòi hỏi sức mạnh tập thể rất lớn, làm trong 7 ngày, 11 ngày hoặc 13 ngày. Chủ nhà không chỉ phải lo đủ trâu, lợn, gà, rượu, gạo phục vụ cho bà con trong những ngày làm Kpan, mà theo tục lệ còn phải là người tổ chức được các lễ hiến sinh, cầu sức khỏe và  có nhiều cuộc khoản đãi cộng đồng. Già làng Aê Hao, ở buôn Tu, xã Ea Tul, huyện Cư Mgar, tỉnh Dak Lak, cho biết, việc tìm và chặt cây làm ghế phải được bàn định trước với gia đình bên vợ. Sau đó, đẽo một mảnh vỏ cây nhỏ mang về cúng thần, xin được chặt cây. Sáng sớm ngày đẹp trời mới đi chặt cây. Ngày đi chặt cây trong buôn phải không có đám tang mới tốt. Già làng Aê Hao cho biết: “Trước  khi chặt cây để làm kpan thì 3 nam, 3 nữ thanh niên trong buôn sẽ múa quanh cây. Những chàng trai cô gái này sẽ mặc trang phục truyền thống, cô gái mặc váy thêu hoa văn, chàng trai mặc khố. Sau đó thầy cúng sẽ cúng rồi chặt cây. Như vậy thì làm Kpan đẹp hơn, Kpan không bị rạn, hay vỡ”.

Thầy cúng là người chặt nhát rìu đầu tiên vào cây. Tiếp đó, 7 người đã được lựa chọn sẽ cầm rìu phát 3 lần. Sau đó những người dân trong buôn mới được giúp chặt cây. Khi cây được chặt sạch cành lá, chủ nhà và thầy cúng đi lên thân cây 7 lần để đuổi tà ma. 7 người đã được chọn là những người thợ chính dùng rìu đẽo cây thành chiếc Kpan có hình chiếc thuyền với những đường nét khỏe khoắn. 

Và khi chiếc Kpan được hoàn thành, lễ rước Kpan sẽ tổ chức giống như nghi thức đón một thành viên mới gia nhập vào gia đình. Theo già làng Aê Vui, ở buôn Puôr, xã Hoà Đông, huyện Krông Pach, tỉnh Dak Lak, với người Ê Đê, Kpan cũng như con người, cũng có linh hồn nên khi dọn về nhà mới cần phải có chăn màn, quần áo: “Khi chuẩn bị cho lễ rước Kpan, gia chủ sẽ chuẩn bị rất nhiều thứ. Những người nữ chuẩn bị chăn, váy áo thổ cẩm, người nam chuẩn bị khố, áo để phủ lên Kpan, đón thành viên mới vào gia đình. Rượu cần đã được ủ khoảng 3-5 năm”.

Bắt đầu lễ rước, những người anh em họ hàng của chủ nhà sẽ đứng thành hai hàng dọc vỗ tay vui mừng đón Kpan về nhà.  Khi đầu ghế Kpan chạm đến chân cầu thang, thầy cúng sẽ bước ra với cây giáo trên tay, làm nghi thức cắm cây giáo lên đầu Kpan. Việc làm này có ý nghĩa giúp xua đuổi tà ma, đuổi các thần ác ra khỏi chiếc Kpan để không hại chủ nhà. Già làng Aê Vui cho biết: “Về tới nhà, thấy cúng mặc áo cúng sẽ dùng khiên, giáo múa trước hiên nhà sàn, tiếng Ê Đê gọi là “Ghat” để đuổi tà ma.  Có người sẽ thổi ky pah, đing buôt, tak tar,.. Riêng Đinh năm không được thổi… Sau đó Kpan được đem lên nhà sàn. Lễ rước Kpan sẽ cúng 2 con trâu. 1 con trâu cúng cho ông bà tổ tiên, 1 con trâu cúng cho chủ nhà vào ngày hôm sau. Cúng cho Kpan 1 con heo đen, 1 ché rượu cần”. 

Ghế Kpan được đặt vào gian khách, dọc theo bức vách phía Tây nhà. Lúc này không ai được ngồi lên Kpan. Những người tấu cồng chiêng cũng không  được ngồi. Thấy cúng sẽ dắt tay chủ nhà leo lên, leo xuống trên Kpan 3 lần. Đây là biểu hiện của sự thuần hóa: từ nay chủ nhà sẽ là chủ nhân mới của Kpan. Sau đó những người khác mới được ngồi lên Kpan. Cùng lúc đó, tiếng chiêng nổi lên, thầy cúng làm lễ khấn báo thần linh rằng Kpan đã có chủ. Già làng Aê Hao, buôn Tu, xã Ea Tul, huyện Cư Mgar, tỉnh Dak Lak, cho biết: “Thầy cúng sẽ gọi tên tất cả các vị thần linh, thần nước, thần núi, thần cây…, không bỏ sót một vị thần nào, cũng gọi mời cả hồn ông bà tổ tiên về dự buổi rước Kpan về nhà. Và cầu xin sự thịnh vượng, no ấm, làm nương rẫy lúa đầy kho… Trong lễ rước Kpan, nếu những người họ hàng không đến tham gia thì sẽ gặp những điều không may mắn trong cuộc sống”.

Kết thúc phần cúng cho Kpan, cũng là lúc các mâm cỗ và những ché rượu cần đã được dọn sẵn. Thầy cúng mời vợ chồng chủ nhà uống rượu khai ché, mời bà con buôn làng cùng chung vui.Theo quan niệm của người Ê Đê, ghế Kpan là chiếc ghế tổ tiên, là biểu tượng của tình bằng hữu. Khi ngồi trên ghế Kpan, bao hận thù, bao khoảng cách về giai cấp địa vị sẽ được xóa đi, chỉ có tình cảm chân thành đọng lại.