Chủ nghĩa đa phương vẫn là nền tảng đảm bảo cho hòa bình, an ninh và phát triển của đa số các quốc gia trên thế giới. Tuy nhiên, Liên hiệp quốc (LHQ) cảnh báo chủ nghĩa đa phương đang phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng nhất trong nhiều thập kỷ qua.

Tổng thư ký Liên hợp quốc, ông Antonio Guterres. Ảnh: REUTERS/Brendan McDermid

 Việc nền kinh tế số 1 thế giới, đồng thời cũng là quốc gia đóng góp ngân sách lớn nhất cho LHQ và nhiều tổ chức thành viên, ngày càng giảm dần các cam kết đối với các hành động chung của cộng đồng quốc tế, phản ánh một thực tế khó khăn mà chủ nghĩa đa phương đang phải đối mặt. Phát biểu hôm 22/07 trong phiên họp của Hội đồng bảo an (HĐBA) LHQ về chủ đề “Hòa bình, an ninh và chủ nghĩa đa phương”, Tổng thư ký (TTK) LHQ, ông Antonio Guterres thừa nhận chưa khi nào chủ nghĩa đa phương, vốn là động lực thúc đẩy và bảo đảm hòa bình, an ninh quốc tế kể từ sau Thế chiến II, gặp khó như hiện nay: “Chúng ta đang chứng kiến trên khắp thế giới một sự xem nhẹ, thậm chí là vi phạm luật pháp quốc tế, bao gồm luật nhân quyền quốc tế, luật tị nạn quốc tế, luật nhân đạo quốc tế và cả Hiến chương LHQ, mà không có bên nào chịu trách nhiệm”.

Không chỉ các nội dung nền tảng của chủ nghĩa đa phương bị xem nhẹ, các điều kiện cơ bản để đảm bảo duy trì sự hoạt động thông suốt của các thiết chế đa phương, trọng tâm là LHQ, cũng gặp nhiều khó khăn trong nhiều năm gần đây. Trong báo cáo đưa ra hồi tháng 3, LHQ cho biết tổ chức này đang đối mặt khủng hoảng ngân sách nghiêm trọng do các quốc gia thành viên đóng góp chậm hoặc không đầy đủ. Tính đến tháng 3, chỉ có 75 trong số 193 quốc gia thành viên đã hoàn thành nghĩa vụ đóng góp tài chính năm 2025. Đến đầu tháng 5, các quốc gia mới chỉ đóng được 1,8 tỷ USD trong tổng số 3,7 tỷ USD ngân sách LHQ năm nay và tổng số nợ chưa đóng gộp lại từ các năm trước hiện đã lên tới 2,4 tỷ USD, trong đó có 1,5 tỷ USD của Mỹ và gần 600 triệu USD của Trung Quốc.

Ảnh minh hoạ: REUTERS/Dado Ruvic

Riêng Cơ quan gìn giữ hòa bình của LHQ hiện ghi nhận 2,7 tỷ USD chưa đóng góp tính đến ngày 30/04. Thực tế này buộc LHQ phải đưa ra các lựa chọn cắt giảm khó khăn về ngân sách và nhân sự. Ông Guy Ryder, Phó TTK LHQ phụ trách chính sách và là người đứng đầu UN80 - Nhóm chuẩn bị cải tổ LHQ dịp 80 năm thành lập (1945-2025), cho biết: “Chúng tôi phải xem lại ngân sách của mình cho năm 2026, bao gồm việc cắt giảm mạnh cả về ngân sách lẫn vị trí công việc. Đây là thực tế hiện nay của chúng tôi. Vấn đề không phải là lựa chọn cái này hay cái kia, tức thu hẹp hoạt động hay hiệu quả. Chúng tôi phải dung hòa cả hai nhiệm vụ, là vừa đảm bảo sự bền vững về tài chính trong thời điểm khó khăn này, vừa phải quan tâm đến những tác động trong việc thực thi trách nhiệm của chúng tôi theo như Hiến chương của LHQ”.

Nâng cao vai trò qua kết quả

Nhận thức được các mối đe dọa đang xói mòn vai trò và giá trị của chủ nghĩa đa phương, nhiều quốc gia và tổ chức thời gian qua liên tiếp đưa ra các lời kêu gọi bảo vệ chủ nghĩa đa phương trên thế giới, trong đó ưu tiên cấp bách trước mắt là thúc đẩy các cải tổ toàn diện để khôi phục năng lực hành động, vai trò trung tâm và tính chính danh của LHQ và các tổ chức thành viên. Mới nhất, hôm 21/07, một số quốc gia Nam Mỹ (Brazil, Chile, Uruguay, Colombia) cùng Tây Ban Nha đã tổ chức Hội nghị thượng đỉnh cấp cao vì dân chủ ở thủ đô Santiago của Chile, trong đó kêu gọi bảo vệ mạnh mẽ chủ nghĩa đa phương để cùng nhau đối phó với các thách thức toàn cầu, như: bất bình đẳng gia tăng, tin giả, các hệ lụy của công nghệ số và trí tuệ nhân tạo.

Theo ông Bob Rae, Chủ tịch Hội đồng Kinh tế và xã hội của LHQ (ECOSOC), bối cảnh thế giới ngày nay đang có những dấu hiệu nguy hiểm giống như giai đoạn đầu thế kỷ 20, thời điểm trước khi tổ chức LHQ với định dạng như ngày nay ra đời, khi khủng hoảng kinh tế, sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc cực đoan, sự chia cắt về thương mại đã dẫn đến những xung đột không thể kiểm soát về địa chính trị. Do đó, cả các quốc gia thành viên lẫn chính LHQ đều cần phải học bài học từ quá khứ để tự đổi mới, qua đó bảo vệ và xây dựng một chủ nghĩa đa phương mới phù hợp hơn với các thách thức của thời đại ngày nay: “Chúng ta cần tái khẳng định tầm quan trọng của LHQ thông qua các kết quả, từ đó chứng minh được rằng chủ nghĩa đa phương mang lại các lợi ích thực sự, hữu hình cho mọi người ở mọi cấp độ trong xã hội. Điều này đồng nghĩa với việc cần phải phối hợp hành động chặt chẽ hơn với xã hội dân sự, với khu vực tư nhân, với thanh niên, với những người dân bản địa và đặc biệt là với những chính quyền địa phương, bởi đó chính là nơi mà những mục tiêu mà LHQ đặt ra được thực hiện”.

Theo giới quan sát, dù gặp ràng buộc và hạn chế trong một số vấn đề về hòa bình và an ninh quốc tế do cơ chế phân bổ quyền lực của chính tổ chức này, LHQ vẫn đóng vai trò thiết yếu trong quản trị toàn cầu đối với các mục tiêu phát triển quan trọng về kinh tế, xã hội, môi trường ở từng quốc gia thành viên, cũng như hoạt động điều phối ở cấp độ vùng, khu vực. Trong đó, vai trò của LHQ trong thúc đẩy thực thi 17 mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) hay ứng phó khủng hoảng khí hậu hiện vẫn chưa thể được thay thế bởi một cơ chế nào khác. Do đó, bảo vệ và thúc đẩy chủ nghĩa đa phương, trong đó LHQ đóng vai trò trung tâm, vẫn là lựa chọn phù hợp với lợi ích của đa số quốc gia hiện nay trong cộng đồng quốc tế.