Dù đã 82 tuổi nhưng bà Nông Thị Sin vẫn thể hiện câu hát then của những đêm giao duyên thời con gái ngọt như ngày nào. Bà Sin cho biết con trai, con gái Tày khi đến tuổi trưởng thành đều được tự do yêu đương, tìm hiểu, xây dựng gia đình. Họ có thể tìm đến nhau qua những câu hát then hỏi khi gặp mặt: Ví dụ như mình đi chơi ở cộng đồng hay là ngoài đường, ngoài chợ mình đi đâu gặp mặt mình muốn nói chuyện thì hát then hỏi. Hát lâu hay không lâu là tùy mình. Mình ưng ý nhau thì không cần nhiều lời."

 Lời hát trong then hỏi thường là những câu từ khi ví von, nói gần nói xa, ý nhị, khi so sánh, châm biếm sâu cay. Bởi vậy, then của đồng bào Tày có giá trị nhân văn sâu sắc với những lời thơ độc đáo, giàu hình ảnh. Anh Ngô Tiến Sinh, ở đội thông tin lưu động của huyện Bình Liêu, cho biết:   Then chính là thơ Tày. Tất cả những lời ví von then thì rất sâu. Then là ẩn từ. Có rất nhiều câu mà người Tày địa phương cũng chưa thể biết được. Từ sự so sánh đấy nó mới sâu sa. Thế nên những người hát then rất say mê điều đó.Trong câu then giao duyên không có khuôn phép vì anh hỏi cái gì, thì tôi trả lời, hoặc tôi có thể ví von trả lời sâu hơn về những câu từ đó. Trong những tình cảm giao duyên, đa số câu từ ví von nhưng mà sau đó khi hồi kết lại bao giờ cũng có anh, có em.

 Những câu hát giao duyên cũng không thể thiếu được khi người Tày có khách đến nhà uống rượu, ngày mừng gia chủ lên nhà mới, hoặc vào những ngày vui. Khi thể hiện then hỏi vào những dịp như vậy, bất cứ ai cũng có thể ghép thành đôi, thành nhóm để giao lưu then hỏi. Những màn đối đáp, hỏi thăm để mọi người dần hiểu nhau, dễ làm quen, hỏi thăm nhau thay vì nói chuyện thông thường. Then hỏi thường được thể hiện ngẫu nhiên nên không bắt buộc phải sử dụng đàn tính như loại hình hát then khác. Anh Ngô Tiến Sinh cho biết: Nếu người ta có bạn, có đối tác kể cả không phải là đôi nam nữ nhưng họ vẫn thể hiện một bên đóng vai nam, một bên đóng vai nữ. Hai người nam người ta cũng có thể hát những câu từ đấy. Thường là 4 câu. Ví dụ như: Anh hỏi em 4 câu thì em cũng trả lời anh 4 câu, mà đáp ý nội dung phải giống nhau. Tôi hỏi cái gì thì anh phải đáp cái đấy, nếu không anh sẽ bị thua, phải uống rượu. Còn những ngày các cụ chúc tụng gia đình, chúc thọ cũng đều có những câu then hỏi đáp và dùng những câu từ chúc phúc.

Các mo Then thực hiện nghi lễ Then cổ. Ảnh: baotintuc.vn

Và trong đám cưới, làn điệu then hỏi còn hai họ nhà trai, nhà gái hát lên để chúc mừng cô dâu chú rể, chúc cả họ hàng đôi bên nội ngoại, cảm tạ công dưỡng dục của cha mẹ hai bên.

Câu hát then hỏi của đồng bào Tày ở Bình Liêu, Quảng Ninh, chứa đựng những giá trị văn hóa sâu sắc trong đời sống của đồng bào nơi đây. Những câu then hỏi đầy tính sáng tạo và ngẫu hứng vẫn hàng ngày được bà con thể hiện đã và đang góp phần lưu giữ những giá trị về tinh thần của người dân, đồng thời góp phần tạo nên nét phong phú, đa dạng cho làn điệu then của bà con dân tộc Tày ở Việt Nam nói chung./.