Năm 2023 là năm sôi động trong cuộc đua không gian vũ trụ, khi bên cạnh các cường quốc truyền thống là Mỹ, Trung Quốc, một số quốc gia khác đạt được những tiến bộ lớn trong lính vực không gian. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu mới về chinh phục không gian vũ trụ, cuộc đua hiện nay cũng đặt ra cho nhân loại một số thách thức lớn.

Mỹ và Trung Quốc tiếp tục là hai cường quốc dẫn đầu trong lĩnh vực không gian vũ trụ khi tiếp tục thúc đẩy nhiều chương trình quy mô nhằm khám phá Mặt Trăng, sao Hỏa. Tuy nhiên, năm 2023 đánh dấu sự tiến bộ vượt bậc của ngành hàng không vũ trụ Ấn Độ và sự quay trở lại của Nga.

Điểm sáng Ấn Độ

Ngày 23/8 năm nay đi vào lịch sử, không chỉ của ngành hàng không vũ trụ Ấn Độ mà còn của ngành hàng không vũ trụ thế giới, khi tàu vũ trụ Chandrayaan-3 của Ấn Độ đáp xuống cực Nam của Mặt Trăng, nơi được cho là đang ẩn chứa một lượng lớn nước đóng băng và các khoáng chất có thể hỗ trợ cho sự sống của nhân loại trong tương lai. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử một quốc gia thành công trong việc đáp tàu vũ trụ xuống cực Nam Mặt Trăng, đồng thời sự kiện này cũng đánh dấu việc Ấn Độ trở thành quốc gia thứ 4 thành công trong sứ mệnh chinh phục Mặt Trăng, sau Mỹ, Liên Xô trước đây và Trung Quốc. Không dừng ở đó, chỉ 2 tuần sau khi tàu Chandrayaan-3 đáp xuống Mặt Trăng, Ấn Độ tiếp tục phóng tàu vũ trụ đầu tiên chuyên nghiên cứu Mặt Trời.

Tàu vũ trụ của Ấn Độ hạ cánh thành công xuống cực Nam của Mặt Trăng ngày 23/8/2023. Ảnh: Reuters

Các thành công liên tiếp này đã nâng tầm vị thế của Ấn Độ như một cường quốc mới trong lĩnh vực không gian vũ trụ. Theo chuyên gia nghiên cứu quốc phòng Peter Garretson của Hội đồng chính sách đối ngoại Mỹ, thành công của Ấn Độ cho thấy trật tự cũ về năng lực trong lĩnh vực không gian vũ trụ trên thế giới đã thay đổi. Bà Ruchira Kamboj, Đại diện thường trực của Ấn Độ tại Liên hiệp quốc, thì cho rằng thành quả của Ấn Độ là động lực lớn cho các nước đang phát triển khác theo đuổi tham vọng chinh phục không gian vũ trụ:“Thành tựu này không chỉ đánh dấu sự hiện diện của Ấn Độ trên Mặt Trăng mà còn là biểu tượng cho niềm cảm hứng của 1,4 tỷ dân Ấn Độ. Trên hết, đây là một thời điểm lịch sử khi nhân loại tiến vào một vùng đất chưa được khám phá là cực Nam của Mặt Trăng. Thành công này dành tặng cho toàn thể nhân loại và Ấn Độ hy vọng thành công này sẽ thúc đẩy các quốc gia ở thế giới phương Nam tiếp bước”.

Bên cạnh điểm sáng Ấn Độ, năm 2023 cũng chứng kiến việc nước Nga phóng tàu vũ trụ Luna-25, sứ mệnh Mặt Trăng đầu tiên của nước này kể từ khi tàu Luna-24 của Liên Xô đem các mẫu thí nghiệm trở về Trái Đất vào năm 1976. Tuy tàu Luna-25 gặp sự cố khi đáp xuống Mặt Trăng nhưng sự kiện này đánh dấu việc nước Nga đang cố gắng quay trở lại vị thế của một siêu cường vũ trụ trước đây.

Tên lửa Soyuz-2.1b mang theo tàu thăm dò Mặt Trăng Luna-25 được phóng từ sân bay vũ trụ Vostochny, Nga, ngày 11/8/2023. Ảnh: AFP/TTXVN

Trong khi đó, Mỹ và Trung Quốc, 2 cường quốc dẫn đầu lĩnh vực không gian vũ trụ, tiếp tục thúc đẩy các dự án lớn. Mỹ đang đẩy nhanh chương trình Artemis với mục tiêu đưa con người trở lại Mặt Trăng, dự kiến thực hiện sứ mệnh Artemis II vào cuối năm 2024. Trung Quốc cũng đang có những bước tiến mạnh mẽ nhằm đưa người lên Mặt Trăng trước năm 2030. Đến nay, Trung Quốc đã khởi động việc phát triển và sản xuất tên lửa đẩy, tàu vũ trụ có người lái, các module hạ cánh, xe tự hành Mặt Trăng thế hệ mới có thể chở phi hành đoàn cùng nhiều kế hoạch tham vọng khác. Một số quốc gia khác, như: Anh, Đức, Italy, Pháp, UAE, Israel cũng lên kế hoạch thám hiểm không gian và Mặt Trăng trong tương lai gần. Ngoài ra, cuộc đua không gian năm nay cũng ghi nhận sự tham gia ngày càng sâu của các công ty tư nhân, tiêu biểu là SpaceX của tỷ phú Mỹ Elon Musk, Blue Origin của doanh nhân Mỹ Jeff Bezos và Virgin Galactic của tỷ phú Anh Richard Branson.        

Bảo đảm an ninh không gian vũ trụ

Bên cạnh các thành tựu, sức nóng từ cuộc đua không gian vũ trụ cũng đang tạo ra các thách thức lớn với nhân loại. Theo số liệu của LHQ, số vệ tinh được phóng lên không gian trong 10 năm qua đã nhiều hơn tổng số vệ tinh được phóng trong 50 năm trước đó và hiện có khoảng 900 vệ tinh ở quỹ đạo thấp quanh Trái Đất, tăng gấp đôi chỉ trong 2 năm qua. Việc gia tăng nhanh chóng số lượng vệ tinh trong không gian tạo ra các nguy cơ về an ninh khi làm gia tăng rủi ro va chạm, tạo thành rác vũ trụ, đe dọa các hoạt động du hành vũ trụ. Tiếp đến, nguy cơ quân sự hóa không gian vũ trụ cũng đang gia tăng, khi các quốc gia đẩy mạnh việc phát triển các công nghệ, vũ khí mới nhằm làm gián đoạn hoạt động của các vệ tinh, tàu vũ trụ của quốc gia khác. Theo Phó Tổng thư ký LHQ, Guy Ryder, cộng đồng thế giới cần khẩn cấp tạo dựng các cơ chế quản trị toàn cầu mới cho an ninh không gian vũ trụ, trong bối cảnh sự gia tăng căng thẳng địa chính trị toàn cầu có nguy cơ lan rộng ra không gian:“Sự khẩn cấp này là do sự tiến bộ nhanh chóng về công nghệ và các biến động địa chính trị đe dọa mở rộng các xung đột dưới mặt đất lên không gian. Do đó, nếu không đạt được tiến bộ trong việc xử lý các bất cập trong cơ chế quản trị an ninh không gian hiện nay, chúng ta có nguy cơ chứng kiến cuộc chạy đua vũ trang ngoài không gian, tạo ra các mất mát nghiêm trọng đối với các dịch vụ mà các quốc gia và người dân đang dựa vào”.

 Hiện tại, luật chính quản lý các tài sản chung trong không gian là Hiệp ước Ngoài không gian năm 1967. Hiệp ước này cấm triển khai vũ khí hạt nhân và căn cứ quân sự trong không gian, song không đặt ra giới hạn đối với vũ khí thông thường. Do đó, nhằm đảm bảo an ninh và ngăn nguy cơ chạy đua vũ trang trong không gian, Đại hội đồng LHQ đầu tháng 12 vừa qua đã thông qua dự thảo nghị quyết do Nga đề xuất về việc không triển khai vũ khí trong vũ trụ. Nghị quyết “Không triển khai vũ khí đầu tiên trong vũ trụ” với các đồng bảo trợ là Belarus, Trung Quốc, Cuba, Triều Tiên và Ai Cập,  kêu gọi tất cả các quốc gia, đặc biệt là những nước có năng lực về vũ trụ, cân nhắc cam kết không trở thành quốc gia đầu tiên triển khai vũ khí trong vũ trụ.

Đây được xem là bước đi quan trọng nhằm tiến tới xây dựng một Hiệp ước quốc tế rộng lớn hơn về vấn đề này, trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị trên thế giới tạo ra các kịch bản khó lường đối với an ninh toàn cầu trong thời gian tới.