Sinh ra và lớn lên trong thời loạn lạc, đất nước giằng co giữa sự cai trị của triều đình phong kiến Nhà Nguyễn và nguy cơ xâm lược của thực dân phương Tây, Nguyễn Đình Chiểu sớm thấy được những bất công, đau khổ người dân phải chịu đựng. Con đường theo đuổi đèn sách khoa cử hơn 10 năm ròng rã để mong giúp việc cho đời của Nguyễn Đình Chiểu đã bị “đứt gánh giữa đường” khi mà sự thất sủng của người cha rồi tang mẹ dồn dập ập đến. Những bi kịch cuộc sống riêng liên tiếp dội vào cuộc đời chàng trai tuổi 20 đầy khát vọng. Nguyễn Đình Chiểu phải sớm chịu nỗi bất hạnh, cay đắng và đau khổ khi hai con mắt bị mù vào lúc tuổi đời còn trai trẻ. Ông thấm thía chí trai sớm phải ôm hận để rồi gửi gắm câu thơ khí khái:

“ Thà đui mà giữ đạo nhà

Còn hơn có mắt ông cha không thờ ”.

Dưới góc độ nhà nghiên cứu lịch sử đi sâu vào những nét địa văn hóa đã tác động và hình thành nhân cách nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu, Giáo sư Lê Văn Lan đưa ra lý giải về cội nguồn nhân thân của cụ Đồ Chiểu:  “Cụ Nguyễn Đình Huy vốn là một viên chức của triều đình Huế thời vua Minh Mệnh, cụ là người Phong Điền. Như vậy nguyễn Đình Chiểu có một nửa nhân thân là người Huế. Tuy nhiên khi cụ Nguyễn Đình Huy từ Huế vào làm quan ở Gia Định thì cụ đã thành hôn với một bà thứ thất ở Gia Định. Như vậy trong sự kết tinh về mặt huyết  tộc thì NGuyễn Đình Chiểu có một nửa  nhân thân của mình là người Nam Bộ. Nhưng chung đúc nên, hun đuc nên sự nghiệp tính cách con người Nguyễn Đình Chiểu thì phần lớn và chủ yếu là đất Nam Bộ trong ba giai đoạn lớn lao của cuộc đời của vị danh nhân đất Việt thì Nam Bộ - Gia Định _ Cần Giuộc – Ba Tri mới chính là môi trường để tạo dựng nhân cách con người Nguyễn Đình Chiểu. Giai đoạn đầu này là giai đoạn có tên là giai đoạn Gia Định của Nguyễn Đình Chiểu và gắn bó với người mẹ và quê mẹ”.

Như phân tích của giáo sư Lê Văn Lan, môi trường sống với các chân kiềng địa danh như “ Nam Bộ - Gia Định - Cần Giuộc – Ba Tri” cùng nhiều nét văn hóa đặc sắc, tiêu biểu của người dân Nam Bộ đã góp phần quan trọng vào việc hình thành nhân cách nhà thơ.

Giáo sư Nguyễn Khắc Thuần ở Hội Nhà văn Thành phố Hồ Chí Minh bày tỏ sự khâm phục tài năng, đức độ cụ Đồ Chiểu dưới con mắt người dân Nam Bộ nhiều đời nay: “ Người mắt sáng dạy học đã khó nhưng người mắt mù dạy học thì còn khó vạn lần hơn thế. Vậy mà bằng tất cả ý chí, bằng tất cả thiện cảm với người đi học và quan trọng hơn bằng tất cả kinh nghiệm mà ông tích lũy trong quá trình tiếp xúc đó đây, Nguyễn Đình Chiểu đã sớm trở thành một nhà giáo tuy còn trẻ nhưng mà giàu uy tín. Nhiều người đã gửi con tới cho Nguyễn Đình Chiểu dạy bảo bởi vì ông ấy dạy học nhưng mà đỗ tú tài cho nên dân Miền Nam lúc bấy giờ vẫn trìu mến gọi ông là Đồ Chiểu, cụ Đồ Chiểu, thầy Đồ Chiểu. Nguyễn Đình Chiểu vui với hai công việc mà ông chọn lựa. Một là làm một nhà giáo,  hai là làm một  thầy thuốc. Nguyễn Đình Chiểu đã tỏ ra là người xuất sắc trong việc học y học. Ông đã bồi bổ cho con ngườicả hai lĩnh vực,  một là sức khỏe, hai là trí tuệ.”

Một bản dịch truyện Lục Vân Tiên của nhà thơ Nguyễn Đỉnh Chiểu - Ảnh: indomemoires.hypotheses.org

Khảo sát sâu vào sự nghiệp thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu mới thấy hết những đóng góp tâm huyết đáng quý của nhà nho mù nhưng có trái tim yêu nước nồng nàn luôn rực sáng. Công việc dạy học, làm thơ văn bày tỏ tấm lòng mình với cuộc sống là những hành động thiết thực của cụ Đồ Chiểu. Nhà thơ gửi gắm khát vọng yêu nước qua hình ảnh các nhân vật văn chương được chưng cất từ cuộc đời thực. Đó là các bài văn tế , bài điếu ca ngợi và tưởng nhớ những con người trung nghĩa đã chiến đấu và hy sinh vì đất nước, như Trương Định, Phan Tòng, Nguyễn Hữu Huân, đốc binh Kiều… bằng câu thơ đầy cảm phục:

“ Viên đạn nghịch thần treo trước mắt

Lưỡi gươm địch khái nắm trong tay”;

hay lời văn thống thiết, xót đau những người nông dân áo vải chân đất như các nghĩa sĩ Cần Giuộc chết vì nghĩa lớn . Giáo sư Nguyễn Khắc Thuần đánh giá cao hình tượng văn chương độc đáo của Nguyễn Đình Chiểu trong tác phẩm “ Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” là sự kết tinh lý tưởng yêu nước của nhà nho mù – cụ Đồ Chiểu được biểu hiện bằng hành động: “Hình ảnh của Lục Vân Tiên vừa là hình ảnh mang dáng dấp cuộc đời của  Nguyễn Đình Chiểu nhưng đồng thời cũng là hình ảnh kết tinh lý tưởng của Nguyễn Đình Chiểu và Lục Vân Tiên vừa là Lục Vân Tiên vừa là đại diện cho suy tư của người Nam Bộ . Bởi vậy cho nên dân Nam Bộ cực kỳ yêu Lục Vân Tiên.”

Nhà giáo Nguyễn Phước Hùng ở Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Long An nhiều năm giảng dạy văn chương Nguyễn Đình Chiểu đã lý giải về lịch sử đấu tranh chống thực dân Pháp vùng Gia Định, Bến Tre được tái hiện trong tác phẩm văn học của cụ Đồ Chiểu: “Trước sự hy sinh dũng cảm, oanh liệt của các nghĩa sĩ Cần Giuộc thì ông đã sáng tác bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” vào trận đánh đồn Tây dương vào 18 tháng 12 năm 1861 để mà ghi lại công trạng của các nghĩa sĩ nông dân trong trận đánh đồn Tây dương này. Bằng ngòi bút tài hoa của mình, cụ Đồ Chiểu đã phác họa chân thực hình ảnh người nông dân nghĩa sĩ đã làm rung động trái tim và tâm hồn của hàng triệu nhân dân.”

Do hoàn cảnh đặc biệt trong đời sống riêng, Nguyễn Đình Chiểu đã sử dụng linh hoạt các hình thức nghệ thuật phong phú, sinh động để bộc bạch khát vọng và lý tưởng yêu nước thương dân của mình. Khi thì ông thể hiện bằng trực giác và hành động sục sôi căm tức:

“ Bữa thấy bòng bong che trắng lốp muốn tới ăn gan

Ngày xem ống khói chạy đen sì muốn ra cắn cổ”.

Khi thì ông lại gửi gắm trực tiếp vào hình tượng nghệ thuật, như hình ảnh các nhân vật Lục Vân Tiên, Kiều Nguyệt Nga, Hớn Minh, Phong Lai…Là người phải chịu đựng nỗi khổ riêng nên Nguyễn Đình Chiểu càng thấm thía và biết ơn người vợ - bà Lê Thị Điền và quê hương Ba Tri - Bến Tre là những điểm tựa tình cảm vững chắc, thủy chung trong cuộc đời ông. Giáo sư Lê Văn Lan phân tích yếu tố văn hóa miền đất đã tác động vào nhân cách Nguyễn Đình Chiểu để từ đó góp mặt trong tác phẩm của ông: “ Ở giai đoạn này thì Nguyễn Đình Chiểu được nhận danh hiệu yêu quý và rất Nam Bộ ấy  là ông già Ba Tri. Như vậy, đất Ba Tri tuy là đất lánh nạn, rời bỏ thì Ba Tri là cái nơi về thời gian Nguyễn Đình Chiểu sống dài lâu nhất trong cuộc đời của mình. Nhưng mà quan trọng hơn là Ba Tri với những địa phương ở quanh  vùng trung tâm Ba Tri như thế thì đấy chính là những miền đất và người đã tạo nền móng, đã tác động tới sự nghiệp Nguyễn Đình Chiểu mà cái sự nghiệp nay thì lại xuất phát có nền tảng từ tư tưởng, từ cuộc sống.”

Hơn 100 năm qua, thơ văn yêu nước và cuộc đời nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu vẫn được nhân dân tôn vinh, nhắc nhớ. Truyện thơ “ Lục Vân Tiên” và nhiều hình ảnh nghệ thuật đặc sắc của Nguyễn Đình Chiểu vẫn được người dân Bến Tre nói riêng và người dân Nam Bộ nói chung thuộc nằm lòng như những di sản văn học không thể thiếu trong đời sống. Tìm hiểu về nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu để tìm về nhiều giá trị văn chương đích thực nhân văn đã gắn bó sâu sắc với nhà thơ nổi tiếng có nhiều đóng góp giá trị cho văn chương nước nhà. Khát vọng hòa bình cho nhân dân của Nguyễn Đình Chiểu được kết tinh trong hình ảnh đẹp trong câu thơ:

“ Bao giờ nhật nguyệt vầy gương sáng

Bốn bể âu ca hiệp một nhà”.