(VOV5) - Người Khơ Mú từ xa xưa có tập quán canh tác nương rẫy, cuộc sống gắn bó mật thiết với thiên nhiên, nên văn hóa mang đậm dấu ấn núi rừng. Theo phong tục cổ truyền, người Khơ Mú luôn tôn thờ thần lửa và coi đây là vị thần đem lại sự sống, ấm no hạnh phúc cho dân tộc mình.
 |
| Bếp lửa là nơi các thành viên trong gia đình người Khơ Mú quây quần, sum họp |
Nghe âm thanh bài viết tại đây:
Hàng trăm năm nay, lửa là yếu tố thường nhật trong sinh hoạt đời sống của người Khơ Mú. Giữa rừng núi trùng điệp, những bếp lửa bập bùng trong từng ngôi nhà sàn khiến bản làng người Khơ Mú trở nên ấm áp, gần gũi. Không rõ từ khi nào, người dân tộc Khơ Mú có cách tạo ra lửa phục vụ cuộc sống thông qua một loại dụng cụ vô cùng độc đáo, đó là mài ống tre để tạo ra lửa. Theo truyền thống, ngay từ khi còn nhỏ, đàn ông Khơ Mú đã được học cách lấy lửa vô cùng độc đáo. Công cụ tạo ra lửa được làm từ 2 đoạn ống tre già còn nguyên cật ( vỏ ống tre). Ống tre được chẻ tạo thành 2 nửa ống dài khoảng 70 cm. Một nửa ống chặt 2 lỗ khuyết ở 2 đầu, sau đó khoét lỗ thủng ở giữa lòng máng dùng để mài lửa. Nửa ống tre còn lại chẻ đôi thanh 2 thanh tre, một thanh vót nhọn cắm vào đầu ống mài làm chốt hãm, thanh tre còn lại dùng để mài ống. Theo kinh nghiệm tre càng già, càng khô càng nhanh bén lửa. Công đoạn mài phải nhanh tay cho đến khi đoạn tre có mùi khét, khi đó mới dùng mồi cỏ khô để tạo thành lửa. Ông Mê Văn Thắt người dân tộc Khơ Mú, cho biết: "Cái này là truyền thống của người Khơ Mú có từ rất lâu rồi. Không rõ phát minh đó của ai, nhưng từ khi không có lửa, người đi trước nghĩ ra cách lấy lửa như thế. Đây là cách lấy lửa cổ truyền từ xưa của người Khơ Mú".
Theo truyền thống, người Khơ Mú đã tạo nên một hệ thống phong tục tập quán tín ngưỡng riêng trong việc dựng nhà, bố trí gian bếp và duy trì tục thờ thần lửa trong mỗi ngôi nhà. Dân gian của người Khơ Mú có câu: “ Thái ăn theo nước, Xá ( người Khơ Mú) ăn theo lửa”. Những chiếc bếp lửa trong mỗi nhà chính là hiện thân của thần lửa, biểu trưng cho sự sống và sự hồi sinh bất diệt. Đặc biệt, các bếp lửa trong gia đình người Khơ Mú được sắp đặt ở những vị trí khác nhau, nhưng tuân thủ theo phong tục tập quán truyền thống cùng những điều kiêng kỵ rất nghiêm ngặt. Tiến Sỹ Vi Văn An, nhà nghiên cứu văn hóa các dân tộc ở Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam cho biết: "Nhà của Khơ Mú thường có 3 gian. Vào nhà sàn thì ngay ở gian đầu tiên có cầu thang lên, phía bên trái thường có bếp lửa. Chiếc bếp này được sử dụng cho nhu cầu ăn uống hàng ngày. Phía trên bếp có giàn sấy khô các loại lương thực thực phẩm. Bếp lửa này không đơn thuần chỉ dùng để nấu nướng hay sưởi ấm, mà còn là nơi đón tiếp khách đến chơi".
Bên không gian bếp lửa này cũng là nơi những người phụ nữ Khơ Mú tề tựu bên nhau trò chuyện, chia sẻ những vui buồn. Bếp lửa thứ hai ở gian giữa là không gian bếp thờ thờ tổ tiên của người Khơ Mú. Đây là nơi đặc biệt kiêng kỵ với người lạ, nên chỉ những người trong gia đình mới được lui tới. Gian bếp thờ này gắn với nhiều tập tục có từ hàng trăm năm qua. Đây là gian bếp quan trọng nhất trong mỗi gia đình của người Khơ Mú, bởi vậy tất những công việc sự kiện trọng đại trong năm đều được người Khơ Mú tổ chức trong gian bếp thờ này. Tiến sỹ Vi Văn An cho biết thêm: "Trong quan niệm của người Khơ Mú, nếu đã cúng cho tổ tiên, dòng họ ăn thì phải làm một cái bếp riêng, vì trong tâm linh của người Khơ Mú các bậc tổ tiên là cao siêu, trong sạch. Do vậy, ngày cúng tổ tiên hay cúng dòng họ, người Khơ Mú thường mổ trâu, mổ bò, căn bếp này được sử dụng tối đa và vào ngày đó, người ta chỉ sử dụng bếp này".
Căn bếp thứ ba nằm ở gian cuối cùng trong không gian nhà sàn gọi là bếp xôi cơm. Bếp xôi cơm gắn liền với tục rước mẹ lúa của đồng bào Khơ Mú. Vào mùa thu hoach lúa, những hạt gạo đầu tiên được đem ra đồ xôi làm lễ dâng cúng mẹ lúa thay cho lời cảm tạ đã ban cho vụ mùa bội thu. Bởi vậy những vật dụng trong gian bếp này là vật linh thiêng, mà không ai được tùy tiện đem đi nơi khác.
Ngày nay kinh tế phát triển không riêng đồng bào Khơ Mú, nhiều tập tục của đồng bào dân tộc ít người khác đã thay đổi để phù hợp hơn với môi trường sống mới. Tuy nhiên quan niệm về tục thờ thần lửa, thần bếp đem lại những điều may mắn, xua đi những rủi ro trong cuộc sống dường như đã ăn sâu vào nếp nghĩ của người Khơ Mú. Ở nhiều nơi đồng bào dân tộc Khơ Mú vẫn duy trì tập tục này như muốn lưu giữ là bản sắc, nét văn hóa riêng của dân tộc mình.