(VOV5)- Người đời vẫn cứ nhớ đến Anh Khóa của ông, cô nàng Gánh Nước Đêm của ông, những bài thơ ẩn dụ một nỗi lòng yêu nước vừa khắc khoải vừa nhiệt huyết, quyết liệt và không kém trữ tình của một chàng trai trẻ trong hoàn cảnh vong quốc thời kỳ đầu thế kỉ 20 .
Vãng cảnh chùa hay đi lễ đền, lễ miếu ngày xuân, thấy cảnh lác đác người lặng lẽ xem vài ba ông đồ thời @ viết chữ Nho (bán), cho chữ Hán, tự nhiên liên tưởng đến bài thơ Ông Đồ nổi tiếng của cụ Vũ Đình Liên. "Những người muôn năm cũ" áo the khăn xếp "mình hạc xương mai" xửa xưa hóa thân thành những chàng sinh viên Hán Nôm, hóa thân thành những người đang độ trung niên trai tráng ăn vận hợp thời trang "hậu hiện đại" ngồi " vẫy bút trong mưa" (Có tác gia thời danh dịch phỏng "Vũ trung tùy bút" ấn tượng như thế). Cảm " Những người muôn năm cũ", tôi tự nhiên nhớ đến một tác giả chắc trăm phần cũng là một ông đồ mà tên tuổi quen quen lạ lạ, độc giả văn chương Việt có thể biết có thể không, có thể nhớ, có thể quên. Ấy là cụ Á Nam Trần Tuấn Khải.
Thi sĩ Trần Tuấn Khải hiệu Á Nam sinh năm 1894 tại Mỹ Lộc tỉnh Nam Định, thân sinh của cụ đậu cử nhân khoa thi hương năm 1890. Từ năm lên sáu tuổi cụ đã học chữ Hán mà thầy dạy là người cha khả kính, bậc túc nho nghiêm cẩn. Riêng thi nhân , trời và ... thời thế đã phú cho một hồn thơ sớm đồng vọng hồn dân tộc ở một trường đoạn lịch sử vong quốc đen tối nhất. Nhắc đến Á Nam Trần Tuấn Khải là người đương thời nhắc đến "Duyên nợ phù sinh" và " Bút quan hoài". Đặc biệt bài thơ " Tiễn chân anh Khóa" nổi tiếng đến mức người đời dùng ngay Anh Khóa làm biệt danh cho cụ. Bài thơ ấy nhiều người cao tuổi, nhất là những bậc cao niên thời đó thân phận như anh Khóa "bước chân xuống tàu...nước mắt như mưa" càng không thể nào quên:
Anh Khóa ơi em tiễn chân anh đến tận bến tàu
Hai tay anh đỡ cái khăn trầu em lấy đưa anh
Tay cầm trầu giọt lệ chảy quanh
Anh xơi một miếng cho bõ chút tình em nhớ thương
Anh Khóa ơi cái bước công danh ngoắt ngoéo đủ trăm đường
Anh đi một bước tấm gan vàng em xẻ làm hai
Anh Khóa ơi còi tu tu tàu sắp kéo cầu
Đường trần em sắp sửa gánh sầu từ đây
Trông anh em chẳng nỡ rời tay
Nỗi riêng em dặn câu này anh chớ có quên
 |
| Chân dung cụ Á nam TRẦN TUẤN KHẢI do nhiếp ảnh gia Phạm Văn Mùi chụp tháng 10-74 |
Đã có nhà nghiên cứu văn học cho rằng "Tiễn chân anh Khóa" nói riêng cũng như thơ văn của Á Nam Trần Tuấn Khải nói chung là "Tiếng đồng vọng của thế hệ Đông Kinh Nghĩa Thục, thế hệ thanh niên có tâm trí Đông du" vào đầu thế kỷ 20. Đấy là những con người đầu xanh tuổi trẻ "tim đang dào dạt máu" nghĩ cái cảnh con Lạc cháu Hồng bị thực dân "nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn - Vùi con đỏ xuống hầm tai vạ"( Bình Ngô Đại Cáo-Nguyễn Trãi), bồng bột mong chờ canh tân dân trí để người Việt có ngày mở mày mở mặt với bốn biển năm châu.
Anh Khóa trong thơ Á Nam như là hình bóng của người trí thức trẻ đầy tâm huyết "lên đường xuất dương", điệu thơ phảng phất khí vị tráng ca tựa tựa Hải Ngoại Huyêt Thư của cụ Phan Bội Châu. Không phải ngẫu nhiên bộ máy kiểm duyệt của thực dân Pháp năm 1926 đã cấm phổ biến và lệnh thu hồi cuốn Bút Quan Hoài của ông. Tiếp đó là cuốn Chơi Xuân cũng chung số phận cầm tù như vậy và đẩy tác giả vào nhà tù mấy tháng. Văn ông thấm đẫm lòng tự tôn dân tộc và mang khẩu khí kêu gọi, thức tỉnh: " Linh hồn ta là linh hồn của non sông nòi giống, thân ta là thân của non sông nòi giống; ta không được làm càn, không được bỏ liều".
Ám chỉ thân phận và nguy cơ nô lệ đời đời kiếp kiếp của một dân tộc anh minh đã từng viết lên những trang sử hào hùng chống ngoại xâm, thi nhân viết :"Con chim khôn con hổ mạnh đã bị nhốt vào lồng, giam vào cũi; sau đấy dù đẻ cái sinh con, chẳng qua cũng lọt vào cũi vào lồng, còn trốn đi đâu cho thoát". Ám chỉ đám quan lại tay sai dựa vào thế lực thực dân cốt vinh thân phì gia, ông viết: " Ỷ lại người ngoài mà được danh giá là danh giá hão; ỷ lại người ngoài mà được hạnh phúc là hạnh phúc vờ. Hạnh phúc vờ, danh giá hão, cũng như anh tượng gỗ, anh tượng sành, người ta để lúc nào thì nguy nga lúc ấy mà đập tan đút bếp thì lại hoàn toàn trở về kiếp tro bụi".
Ông có những lời lẽ hết sức nặng nề khi lên án bọn người lặn ngụp ngoi ngóp trong vòng danh lợi, quên nghĩa vụ với non sông, đất nước: "Loài súc vậy chỉ no béo lấy thân mà ngoe nguẩy đắc chí với nhau, còn thiết đâu đến nghĩa vụ non sông. Vậy làm người phải nên khác loài súc vật".
Với nội dung, giọng điệu áy, thơ văn Á Nam Trần Tuấn Khải có ảnh hưởng sâu rộng đến lớp thanh niên trí thức trẻ thế kỷ 20. Về sau soạn giả Thi Ca Việt Nam Hiện Đại Trần Tuấn Kiệt nhớ lại và phẩm bình: "Thơ ông đã gieo vào lòng chúng tôi một mối cảm thông với hoàn cảnh đất nước. Như một ánh sáng chói lọi mở cho con mắt trẻ chúng tôi nhìn thấy cảnh điêu tàn của quê hương". Hiển nhiên Á Nam Trần Tuấn Khải và thơ ông như là "cái gai" trong mắt thế lực thực dân và bè lũ tay sai bán nước thời bấy giờ. Ông bị bỏ tù, thơ văn ông bị "cầm tù" cũng là điều dễ hiểu.
Nhưng chế độ thực dân phong kiến có thể nào cầm tù nổi một hồn thơ đồng vọng hồn nước, hồn người? Dù người ta "khó nghĩ" khi xếp đặt ông vào hàng cổ điển hay lãng mạn thì người đời vẫn cứ nhớ đến Anh Khóa của ông, cô nàng Gánh Nước Đêm của ông, những bài thơ ẩn dụ một nỗi lòng yêu nước vừa khắc khoải vừa nhiệt huyết, quyết liệt và không kém trữ tình của một chàng trai trẻ trong hoàn cảnh vong quốc thời kỳ đầu thế kỉ 20 ./.