พิณ จาปี มีรูปลักษณ์ที่เรียบง่าย ประกอบด้วยตัวพิณ สาย และปุ่มเล่น(ภาพจาก Nguyễn Luân/VNP)

ตามคำบอกเล่าของผู้เฒ่าผู้แก่ในหมู่บ้าน ชนเผ่า รักลาย มีเครื่องดนตรีที่เป็นเอกลักษณ์เด่นสองชนิด ได้แก่ หม่าลา ซึ่งเป็นชุดเครื่องเคาะที่ทำจากทองสัมฤทธิ์ คล้ายกับฆ้องของกลุ่มชาติพันธุ์ในที่ราบสูงเตยเงวียน และพิณ จาปี โดยพิณ จาปี เป็นเครื่องดนตรีที่มีส่วนประกอบเรียบง่าย  ประดิษฐ์ขึ้นจากกระบอกไม้ไผ่มี 8 สายที่เรียกว่า สายพ่อ สายแม่และสายลูก เลียนแบบเสียงของเครื่องเคาะหม่าลา ส่วนชุดเครื่องเคาะ หม่าลามักจะมี 5 ชิ้น 7 ชิ้น หรือ 9 ชิ้น และก็มีการเรียกกันว่า หม่าลาแม่ หม่าลาพ่อ และหม่าลาลูก 

ไผ่ที่ใช้ทำพิณ จาปี จะต้องได้รับการคัดสรรมาอย่างดี เพราะไม้ไผ่ที่ดีจะทำให้พิณมีเสียงใสกังวาน โดยต้องขึ้นไปบนภูเขาสูงหาต้นไผ่ที่ไร้ตำหนิ มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 7-8 ซม. และแต่ละปล้องมีขนาดยาวประมาณ 40 ซม. ต้องเป็นต้นไผ่ที่ไม่แก่เกินไปหรืออ่อนเกินไป อายุที่เหมาะสมคือประมาณ 1 ปี มิฉะนั้นจะไม่เกิดเสียง ช่างฝีมือเยี่ยม Chamalé Âu ซึ่งเป็นบุคคลคนเดียวที่รู้วิธีทำและเล่นพิณ จาปี ในตำบล มาเนย อำเภอ นิงห์เซิน กล่าวว่า "ต้องหาไม้ไผ่ที่ไม่หนามากและเป็นไม้ไผ่ที่ขึ้นบนภูเขาสูง ถ้าขึ้นในหุบเขาจะไม่มีเสียง  หลังจากตัดแล้วต้องตากแห้งประมาณ 5 เดือนหรือมากกว่านั้นจนกว่าจะแห้งสนิทถึงจะนำมาทำพิณได้  การทำก็ยากมากผมทำได้แค่วันละ2 ตัว"

ช่างฝีมือเยี่ยม Chamalé Âu ซึ่งเป็นบุคคลคนเดียวที่รู้วิธีทำและเล่นพิณ จาปี

พิณ จาปี มีรูปลักษณ์ที่เรียบง่าย ประกอบด้วยตัวพิณ สาย และปุ่มเล่น คนที่ทำเป็นต้องมีประสบการณ์และชำนาญมาก มีความรู้และเชี่ยวชาญทางเทคนิค โดยเฉพาะอย่างยิ่งต้องมีใจรักในเครื่องดนตรีชนิดนี้ ขั้นตอนที่ยากที่สุดในการทำ พิณ จาปี คือการแยกเส้นใยไม้ไผ่เพื่อทำสายพิณ นี่เป็นขั้นตอนที่แสดงให้เห็นถึงทักษะและฝีมืออันยอดเยี่ยมของศิลปินเพราะต้องใช้ความพิถีพิถันและใช้เวลานาน นอกจากเทคนิคในการติดสายพิณเพื่อไม่ให้ติดบนปล้องไผ่จะต้องเจาะรูที่ตัวพิณเพื่อให้เสียงออกมาได้

สำหรับชาว รักลาย จาปี ไม่เพียงแต่เป็นเครื่องดนตรีที่ช่วยระบายความในใจ ทั้งทุกข์และสุขในชีวิตเท่านั้น แต่ยังเป็นสัญลักษณ์ทางจิตวิญญาณและเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมของคนท้องถิ่นอีกด้วย เสียงพิณจาปีนั้นไม่ดังเกินไป แต่ดังเพียงพอที่จะทำให้ผู้ที่นั่งอยู่ใกล้ๆ ได้ยิน โทนเสียงที่ออกมาไม่เร็วหรือช้า เหมือนเสียงน้ำไหล เสียงใบไม้ต้องลม  หรือเสียงเครื่องเคาะ หม่าลา ที่ลงต่ำหรือขึ้นสูงเป็นจังหวะ ดังกังวาลท่ามกลางป่าเขา เหมือนสร้างจังหวะชีวิตให้แก่ชาว รักลาย นาย เมา ห่ง ท้าย  ชาวรักลายในตำบลเฟื้อกหว่า อำเภอถวนนาม กล่าวว่า "ไม่ว่าครอบครัวจะยากดีมีจนแค่ไหนก็มีพิณ จาปี อย่างน้อยหนึ่งตัวเพื่อใช้เล่นในวันงานรื่นเริง ในงานเทศกาลหรือเป็นเครื่องมือไล่สัตว์ป่าในระหว่างการไปทำไร่ ในช่วงสงครามกู้ชาติ เราก็เล่นพิณให้ทหารปลดปล่อยฟังเพื่อเป็นการสร้างขวัญกำลังใจในการต่อสู้"

เพื่ออนุรักษ์และส่งเสริมคุณค่าทางวัฒนธรรมดั้งเดิม รวมทั้งเครื่องดนตรีพื้นเมืองอย่างพิณ จาปี ของชาว รักลาย ทางการท้องถิ่นได้ส่งเสริมให้มีการเปิดชั้นเรียนการใช้เครื่องดนตรีพื้นเมือง เพื่อให้เยาวชนเข้าใจและจุดประกายความรักวัฒนธรรมดั้งเดิมในกลุ่มคนรุ่นใหม่ กิจกรรมเหล่านี้ยิ่งได้รับการขยายผลเนื่องจากนับวันมีชาว รักลายรุ่นเยาว์และนักท่องเที่ยวให้ความสนใจศึกษาเรียนรู้เกี่ยวกับวัฒนธรรมอันเป็นเอกลักษณ์นี้มากขึ้น

พิณ จาปี มีรูปลักษณ์ที่เรียบง่าย

คุณ มายทั้ม ศิลปินของตำบลเฟื้อกทั้ง และคุณกาตอร์ ถิ ตัง จากตำบลเฟื้อกบิ่งห์ อำเภอบ๊ากอ๊าย เผยว่า 

"ถ้าไม่มีการเรียนการสอนเกี่ยวกับศิลปะวัฒนธรรมในชุมชนให้แก่คนรุ่นใหม่เผ่ารักลาย เครื่องดนตรีพื้นเมืองอย่าง หม่าลา จาปี แคนน้ำเต้า ก็เสี่ยงที่จะสูญหายจากวิถีชีวิต ดังนั้น ต้องส่งเสริมให้คนรุ่นใหม่เรียนรู้และตระหนักในการอนุรักษ์วัฒนธรรมที่ดีงามของชนเผ่าตน"

"ดิฉันได้เรียนจากศิลปินมายทั้ม โดยเรียนการตีหม่าลา เล่นพิณ จาปี เป่าแคนน้ำเต้า ตอนแรกก็รู้สึกยาก แต่เราก็พยายามและตั้งใจฝึกเพื่อที่จะมีส่วนร่วมในการอนุรักษ์เอกลักษณ์วัฒนธรรมพื้นเมืองของเผ่ารักลาย"

พิณ จาปี ไม่เพียงแต่เป็นเครื่องดนตรีที่เรียบง่ายเท่านั้น แต่ยังเป็นสัญลักษณ์ทางวัฒนธรรมอันเป็นเอกลักษณ์ที่ผูกพันใกล้ชิดกับชีวิตทางจิตใจและอัตลักษณ์ประจำชาติของชาว รักลาย ท่ามกลางสภาพแวดล้อมการพัฒนาของสังคมยุคใหม่ ความพยายามร่วมกันของชุมชนและศิลปินชนเผ่าในการอนุรักษ์และส่งเสริมคุณค่าของเครื่องดนตรีพื้นเมืองจะช่วยหล่อเลี้ยงจิตใจของชาวรักลายรุ่นต่างๆทั้งในปัจจุบันและอนาคต เพื่อให้เสียงพิณ จาปี และเสียงเครื่องดนตรีพื้นเมืองอื่นๆ ของชนเผ่ารักลายยังคงก้องกังวาลไปทั่วป่าเขาตลอดกาล.