Hơn một thập kỷ trước, tại thủ đô Ottawa của Canada, một ý tưởng táo bạo đã làm thay đổi cách nhìn nhận về bảo tồn thiên nhiên: tái tạo hệ thống đồi cát thời tiền sử giữa lòng thành phố hiện đại. Người đứng sau kỳ tích này là Tiến sĩ Đặng Trung Phước - nhà khoa học người Việt tại Canada, chuyên gia côn trùng học với hơn 30 năm cống hiến cho nghiên cứu và bảo vệ đa dạng sinh vật. Với tầm nhìn khoa học độc đáo, ông đã biến một khu rừng thành “hòn ngọc” của Ottawa, được chính quyền và cộng đồng địa phương trân trọng.

Phong cảnh đồi cát Pinhey đang được phục hồi. Ảnh: NVCC.

Nghe âm thanh bài viết tại đây: 

Khởi nguồn từ một phát hiện lịch sử tự nhiên

Ý tưởng tái thiết đồi cát Pinhey, Ottawa, bắt nguồn từ những tấm ảnh chụp từ máy bay năm 1925 mà TS. Đặng Trung Phước phát hiện trong quá trình nghiên cứu. Những hình ảnh đen trắng ấy tiết lộ một sự thật đáng kinh ngạc: Ottawa từng là vùng đất của những đồi cát rộng lớn cách đây 8 - 10 nghìn năm, trước khi quá trình rừng hóa tự nhiên và sau này là đô thị hóa xóa sạch dấu vết của chúng.

Ảnh vệ tinh: Trước khi phục hồi (ảnh trên): Rừng bao phủ. Sau khi đốn rừng (ảnh dưới): Đồi cát xuất hiện sau khi hàng nghìn cây gỗ rừng bị đốn  bỏ. Ảnh: NVCC.

Là một nhà côn trùng học, ông nhận ra rằng hệ sinh thái đồi cát này không chỉ là cảnh quan độc đáo, mà còn là nơi cư trú của những loài sinh vật đặc hữu - từ các loài côn trùng có khả năng đào hang sâu 3 đến 4 mét để chống chọi với mùa đông khắc nghiệt, đến những loài bướm hiếm có đang dần biến mất khỏi khu vực. Ông trăn trở: "Tôi đưa ra những lý luận về bảo vệ môi trường, về bảo vệ sự đa dạng của sinh vật ở vùng thủ đô. Những sinh vật này đã sống từ thời tiền sử trước khi người dân đến đó lập nghiệp. Thời tiền sử khoảng 10 nghìn năm về trước. Những sinh vật còn sống sót đó bắt đầu sống trở lại. Đồng thời, chúng tôi cũng tìm cách giúp sinh vật này sống trở lại."

Một vài sinh vật đồi cát Pinhey. Ảnh: NVCC.

Từ Việt Nam đến Canada: Hành trình của một nhà khoa học

Sinh ra tại Việt Nam, TS khoa học Đặng Trung Phước rời quê hương để theo đuổi đam mê khoa học tại Đại học Michigan, Hoa Kỳ, nơi ông hoàn thành bằng Thạc sĩ và Tiến sĩ chuyên ngành Côn trùng học. Sau khi tốt nghiệp, ông định cư tại Canada và gia nhập Bộ Nông nghiệp Canada, làm việc tại Viện Nghiên cứu Côn trùng từ năm 1975 đến 2005. Ông kể với giọng trầm ấm: “Tôi học ở Michigan, Mỹ, rồi sang Canada làm việc. Dù đã nghỉ hưu nhưng tôi vẫn tiếp tục sứ mệnh của mình.”

TSKH. Đặng Trung Phước, kiều bào Canada.

Không dừng lại ở vai trò nhà khoa học, TS. Đặng Trung Phước đã sáng lập Hội Bảo tồn đa dạng sinh vật thế giới (Biodiversity Conservancy International) và hiện đang giữ chức chủ tịch của tổ chức này. Ông cũng là người khởi xướng tập san khoa học danh tiếng “Biodiversity”, một ấn phẩm được nhà xuất bản Taylor & Francis ấn hành tại London và phân phối toàn cầu. Ông giải thích: “Hội Bảo tồn đa dạng sinh vật thế giới có một quyển tập san tên là “Đa dạng sinh vật”. Việt Nam gọi là đa dạng sinh học. Điều tôi đang thắc mắc chính là ở chỗ này. Thật ra, cụm từ “Đa dạng sinh vật” trên thế giới sử dụng rất đặc biệt. Nó hữu hình, nhìn thấy được, sờ được."

Với kinh nghiệm chuyên môn từ Bộ Nông nghiệp Canada và vai trò lãnh đạo Hội Bảo tồn đa dạng sinh vật thế giới, TS. Phước quyết định cần phải tái tạo đồi cát, dù ý tưởng của ông ban đầu bị coi là đi ngược lại với quan niệm truyền thống về bảo tồn thiên nhiên.

Đốn rừng để cứu thiên nhiên: Một quyết định đột phá

Năm 2012, TS. Đặng Trung Phước trình bày kế hoạch tái tạo đồi cát với chính quyền Ottawa - một dự án mang tính cách mạng đòi hỏi phải đốn rừng để khôi phục hệ sinh thái cát nội địa quý hiếm. Ông nhớ lại: “Họ ngạc nhiên lắm. Thành phố thủ đô mà lại đốn rừng, ai cũng nghĩ đây là dự án quá táo bạo”. Nhưng với lập luận khoa học chặt chẽ và tầm nhìn dài hạn, chỉ trong vòng một tháng, ông đã thuyết phục thành công cả ba cấp chính quyền: trung ương, tỉnh và địa phương. Ông tự hào chia sẻ: "Họ nói đây là một dự án lần đầu tiên họ nhìn thấy. Tất cả thành phần của chính phủ Canada ủng hộ. Không những ủng hộ, họ còn tài trợ giúp sức."

Ảnh trên cùng: Rừng bao phủ dày đặc. Ảnh giữa: Đốn rừng có kế hoạch - bước đầu cho sự phục hồi thiên nhiên. Ảnh dưới cùng: Đồi cát đang được phục hồi. Ảnh: NVCC.

Công việc bắt đầu vào năm 2013. Chỉ sau ba tháng, lớp cát trắng bắt đầu lộ ra từ dưới lớp đất. TS. Phước kể với nụ cười mãn nguyện: “Đây không chỉ là đồi cát, mà là đồi cát của thời tiền sử”. Đến mùa xuân năm sau, khi tuyết tan, cát trắng lấp lánh xuất hiện và những sinh vật tưởng chừng đã tuyệt chủng bắt đầu trở lại: những loài bướm di cư từ miền Nam đến, các loài thực vật đặc trưng cho môi trường cát và đặc biệt có cả những loài côn trùng rất nhỏ bé.

Một buổi học tập tại đồi cát Pinhey của học sinh. Ảnh: NVCC.

Dự án không chỉ dừng lại ở việc tái tạo 8 - 9 hecta đồi cát. Nó nhanh chóng trở thành một phòng thí nghiệm tự nhiên, sống động. Đại học Carleton ở Ottawa đã hợp tác, tổ chức các chương trình nghiên cứu thường niên cho sinh viên ngành khoa học môi trường tại đồi cát Pinhey. Ông Đặng Trung Phước nói: "Đồi cát bây giờ đã tạo sự hấp dẫn. Về giáo dục, đây là một nơi giống như  trường học ngoài trời. Rất nhiều học sinh từ lớp 1 đến lớp 12 và sinh viên đại học đến đây để học tập, nghiên cứu về đồi cát và những sinh vật sống ở đồi cát. Nước Canada là một đất nước rất rộng. Từ bờ Đông qua bờ Tây cũng khoảng chừng 6 -7 ngàn km. Nhưng sinh viên từ rất xa vẫn đến đồi cát để học tập. Du khách từ khắp Canada cũng đến để chiếm ngưỡng vẻ đẹp của đồi cát, một cảnh quan thời tiền sử. Chính quyền địa phương và người dân không những khâm phục, mà còn trân quý những gì chúng tôi làm."

Một buổi học tập tại đồi cát Pinhey của sinh viên trường đại học Carleton. Ảnh: NVCC.

Mỗi năm, có hàng nghìn người dân ở khắp các vùng miền trên đất nước Canada đến tham quan. Hiện nay, đồi cát Pinhey, "hòn ngọc của thủ đô", với vẻ đẹp hoang sơ và những giá trị giáo dục, khoa học vô giá mà nó mang lại, đã được công nhận là một trong những di sản địa chất trong vùng thủ đô của Canada.

Đông đảo người dân đến tham quan và học tập tại đồi cát Pinhey. Ảnh: NVCC.

Với TS. Đặng Trung Phước, dự án đồi cát Ottawa là minh chứng cho sức mạnh của khoa học ứng dụng và sự hợp tác đa ngành trong bảo tồn thiên nhiên. Những dấu ấn của TS. Đặng Trung Phước tại Ottawa sẽ còn được lưu giữ qua nhiều thế hệ, không chỉ trên những đồi cát trắng mà còn trong trái tim của những người yêu thiên nhiên và khoa học, như một lời khẳng định rằng đôi khi, để bảo tồn, ta cần phải dũng cảm đi ngược lại những quy tắc thông thường.