(VOV5) - Lịch Tre (lịch Đoi/Roi) của người Mường Hòa Bình đã được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2022.
Di sản tri thức dân gian lịch tre (lịch Đoi/Roi) có vai trò đặc biệt trong cuộc sống của dân tộc Mường ở Hòa Bình. Dựa vào cách tính của bộ lịch tre, đồng bào Mường áp dụng vào mọi hoạt động sản xuất, sinh hoạt thường ngày, phong tục, nghi lễ, lễ hội của cộng đồng.
Nghe âm thanh phóng sự tại đây:
Lịch “Đoi” là bộ lịch gồm có 12 thẻ tre, trên đó khắc những vạch kí hiệu ngày, tháng và các hiện tượng tự nhiên. Những ký hiệu này ở mỗi vùng Mường có những quy ước riêng và lịch tre gồm 3 phần chính: phần tháng vạch ở phần đầu thẻ tre, mỗi tháng có kí hiệu tương ứng; phần ngày được khắc các khắc nhỏ bên sườn của thẻ; trong lòng thẻ ghi các kí hiệu ngày diễn ra các hiện tượng tự nhiên như ngày mưa, gió, bão, ngày hao lỗ (tránh buôn bán), ngày cá đi (có thể đi đánh bắt cá)…
Ông Bùi Thanh Bình, Giám đốc Bảo tàng di sản văn hóa Mường, cho rằng: theo lịch Tre, ngày được chia thành 16 giờ, mỗi giờ tương ứng 1,5 giờ dương lịch, và không được đếm bằng đồng hồ mà được tính theo các hiện tượng tự nhiên, như: gà gáy, mặt trời mọc, mặt trời lặn, giữa ngày, mọi vật đi ngủ…Người Mường tính ngày bắt đầu từ thời điểm trước bình minh (gà gáy) (2h-4h).
 Nghệ nhân ưu tú Bùi Thanh Bình với bộ lịch tre cổ của người Mường. Ảnh: An Thành Đạt/ dantocmiennui.vn |
Bộ lịch là sự tổng hợp, đúc kết qua nhiều đời của người Mường xưa trong nhận thức thế giới, qua quan sát sự vận động của Mặt Trăng, đặc tính của Trăng trong chu kỳ tháng cũng như sự vận chuyển của sao trong lịch Đoi để phân định thời gian, ngày, giờ, tuần, tháng, năm:
"Người Mường hết sức chú trọng văn hoá tâm linh. Hồi xưa chưa có lịch theo lịch âm, lịch dương như bây giờ, người Mường đã sử dụng lịch tre. Tục ngữ người Mường đã nói “Cơm đồ nhà gác, nước vác lợn thui, ngày lui tháng tới”. Chính “ngày lui tháng tới” người Mường tính theo lịch của họ."
 Nghệ nhân ưu tú Bùi Thanh Bình với bộ lịch tre cổ của người Mường và tác phẩm lịch tre được làm to ra cho du khách được chiêm ngưỡng tại bảo tàng văn hóa Mường của ông.
Ảnh: An Thành Đạt/ dantocmiennui.vn |
Trong bộ lịch tre quy ước dựa trên sự dịch chuyển của Sao Roi và người Mường quy ước tháng Thớm ngàng tương ứng với tháng giêng; tháng Cây trong tương ứng với tháng 2 và tháng 3; tháng Thớm trong tương ứng với tháng 4; tháng Kim trong tương ứng với tháng 5, tháng 6; tháng Khóa rỏ tương ứng với tháng 7; tháng Kim tha tương ứng với tháng 8, tháng 9; tháng Thớm tha tương ứng với tháng 10; tháng Cây tha tương ứng với tháng 11 và tháng 12.
Ông Bùi Thanh Bình cho biết thêm: "Ngày thì lui 1 ngày, tháng thì tiến lên 3 tháng. Vì lịch đấy xem theo sự vận chuyển của Mặt Trăng và Sao Roi nên tính được ngày tốt, ngày xấu. Theo người Mường có ngày đẹp, ngày thú, ngày cá. Người ta đi săn bắn thì người ta chọn những ngày thú. Đánh dấu những ngày đẹp đi đánh cá thì gọi là ngày cá. Cưới vợ, gả chồng, làm nhà, làm cửa, rồi tất cả các việc người ta đều xem ngày, giờ tốt, xấu trên lịch Mường, lịch Đoi.
Cùng là lịch tre, nhưng mỗi vùng Mường có tên gọi khác nhau. Vùng huyện Tân Lạc, Cao phong gọi là Khéch Doi - sách Đoi, lịch Đoi; vùng Lạc Sơn gọi là Khéch Roi - sách Roi; một số nơi khác gọi là Vác Bén - Khắc Dấu. Hiện nay, tỉnh Hòa Bình còn lưu giữ được một số bộ lịch được làm cách đây hàng trăm năm, như: bộ lịch Mường Vang, bộ lịch Mường Bi được lưu truyền nhiều đời.
Ông Bùi Chí Lương, huyện Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình, cho biết 12 thanh tre chia làm 3 đoạn tương ứng với 3 tuần trong một tháng, gồm: Thượng tuần (tuần Cây), Trung tuần (tuần Luồng), Hạ tuần (tuần Cối). 10 ngày đầu trong tháng gọi là ngày cây 1, ngày cây 2…ngày cây 10; 10 ngày giữa tháng gọi là ngày Luồng 1, ngày Luồng 2…10 ngày cuối tháng gọi là ngày cối 1, ngày cối 2: "1 tháng của người Mường thì 10 ngày đầu, 10 ngày giữa và 10 ngày cuối còn được người Mường gọi là gốc, giữa và ngọn. Có nghĩa là họ tính theo sự dịch chuyển của cây, như cây phát triển bình thường thì ở dưới là gốc, giữa và ngọn, ở trên là hoa lá."
Xuất hiện từ rất sớm trong lịch sử và hội tụ giá trị độc đáo, tri thức dân gian, lịch Tre (lịch Đoi/Roi) của người Mường Hòa Bình đã được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2022, góp phần quan trọng bảo tồn và phát huy giá trị di sản trong cuộc sống hôm nay của đồng bào.