Các quan chức Ngoại giao cấp cao ASEAN - Trung Quốc tại hội nghị tại Singapore. (Ảnh: AFP/TTXVN)

DOC (Tuyên bố về cách ứng xử của các bên ở Biển Đông) được ký kết tại Hội nghị thượng đỉnh ASEAN ngày 4/10/2002 tại Phnom Penh (Campuchia). Theo nội dung của DOC, các bên tham gia ký kết nhất trí tuân theo các tiêu chuẩn quốc tế về cách hành xử, như giải quyết hòa bình các tranh chấp, không sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực, tôn trọng tự do hàng hải, thực hiện kiềm chế để không làm phức tạp hoặc leo thang tranh chấp, tiến hành đối thoại và tham vấn và nỗ lực xây dựng Bộ quy tắc ứng xử của các bên ở Biển Đông (COC).

DOC: Nỗ lực chung của ASEAN và Trung Quốc

Có thể khẳng định việc ký kết Tuyên bố DOC năm 2002 giữa ASEAN và Trung Quốc là kết quả của nỗ lực chung của cả khối với Trung Quốc. Bởi đây là văn kiện chung đầu tiên giữa ASEAN và Trung Quốc có liên quan trực tiếp đến vấn đề Biển Đông. Việc ký kết văn kiện này được xem là bước tiến quan trọng về đối thoại giữa Trung Quốc và ASEAN tới các vấn đề trên biển.

Lãnh đạo cao cấp của ASEAN và Trung Quốc luôn đánh giá cao ý nghĩa của DOC và nhiều lần khẳng định quyết tâm thực hiện đầy đủ DOC và hướng tới COC. Tuyên bố chung của các nguyên thủ và Thủ tướng các nước ASEAN và Trung Quốc về đối tác chiến lược ASEAN - Trung Quốc thông qua tại Bali, Indonesia ngày 08/10/2003 đã khẳng định coi việc thực hiện DOC là một biện pháp trong hợp tác an ninh giữa ASEAN và Trung Quốc. Tại Hội nghị Cấp cao ASEAN - Trung Quốc lần thứ 13, tổ chức tại Hà Nội tháng 10/2010, các nhà lãnh đạo cấp cao ASEAN và Trung Quốc một lần nữa khẳng định lại cam kết triển khai đầy đủ và hiệu quả DOC và hướng tới thông qua COC. Không chỉ vậy, nhằm triển khai DOC đầy đủ và hiệu quả, từ năm 2011, ASEAN và Trung Quốc đã thông qua Quy tắc hướng dẫn triển khai DOC. Theo đó, hai bên nhấn mạnh việc thực hiện DOC không chỉ là triển khai các dự án mà phải thực hiện đầy đủ các quy định khác theo trình tự, đó là tôn trọng quyền tự do hàng hải, hàng không trên Biển Đông theo các quy định của luật pháp quốc tế trong đó có Công ước luật Biển năm 1982, giải quyết tranh chấp chủ quyền và lãnh thổ bằng các biện pháp hòa bình, không đe dọa hoặc sử dụng vũ lực, thông qua đàm phán và hiệp thương hữu nghị giữa các bên tranh chấp trực tiếp phù hợp với luật pháp quốc tế, cam kết tự kiềm chế, không làm phức tạp hoặc leo thang tranh chấp làm ảnh hưởng tới hòa bình và ổn định.

Cần phải có thêm những cam kết ngoại giao và chính trị

Mặc dù ASEAN và Trung Quốc chia sẻ những nguyên tắc chung như đã nêu trong  DOC, nhưng vẫn còn những khoảng cách lớn giữa những cam kết và tình hình thực tế trên Biển Đông. Tổng thư ký ASEAN Lê Lương Minh cho rằng việc thực hiện và triển khai DOC vẫn không tiến triển và ASEAN cần có sự tham gia và hợp tác thực chất hơn từ phía Trung Quốc. Để DOC được thực thi một cách hiệu quả và đầy đủ, cần phải có thêm những cam kết ngoại giao và chính trị giữa hai bên. Bên cạnh đó, các quốc gia ASEAN cần phải nỗ lực và đoàn kết nhiều hơn để cùng Trung Quốc tìm giải pháp. Tại Diễn đàn đối thoại Shangri-La vừa tổ chức tại Singapore mới đây, Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Việt Nam, thượng tướng Nguyễn Chí Vịnh đã chia sẻ: “Vai trò của ASEAN tự nó đã rất quan trọng với tư cách là một Cộng đồng. Nhưng tiếng nói của khối có tác dụng đem lại lợi ích cho khu vực hay không thì phụ thuộc đầu tiên vào sự đoàn kết thống nhất. Sự đoàn kết thống nhất, nói thì dễ nhưng làm thì khó. Nếu không có sự đoàn kết thống nhất thì không có tiếng nói chung. Mà không có tiếng nói chung thì vai trò cộng đồng không có ý nghĩa gì cả.”

Đảo Phú Lâm, thuộc quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam, nhìn từ trên cao. (Ảnh: BBC)

Trong bối cảnh ASEAN đã hình thành cộng đồng chung, hơn bao giờ hết ASEAN càng cần nâng cao tinh thần đoàn kết, thống nhất và gắn kết để đảm bảo tiếp tục có được sự tín nhiệm và phù hợp với vai trò trung tâm của khu vực trong bối cảnh địa chính trị khu vực có những thay đổi cả về không gian mạng, trên đất liền, trên biển và trên không.  Đại tá Vũ Tiến Trọng, Viện trưởng Viện hợp tác quốc tế Bộ Quốc phòng, cho rằng: “Hiện nay ASEAN đã có một tầm nhìn, hành động và lập trường tương đối đồng thuận. Tuy còn có những vấn đề lợi ích quốc gia khác biệt nhưng đó không phải là thách thức đối với ASEAN hay sự đoàn kết của ASEAN. Tôi cho rằng xu thế hợp tác của ASEAN đối với các đối tác, trong đó có cả Mỹ và Trung Quốc, hướng tới một bộ quy tắc ứng xử (COC) là mong muốn của tất cả các bên liên quan trực tiếp là ASEAN và Trung Quốc và cả những nước có liên quan.”