Ở miền duyên hải Nam Trung Bộ, nơi biển xanh gặp nắng gió và đồng cát, những ngọn tháp Chăm cổ kính vẫn trầm mặc giữa dòng thời gian. Giờ đây, khi Ninh Thuận và Khánh Hòa hợp nhất thành một tỉnh, hành trình khám phá Tháp Bà Ponagar ở Nha Trang và cụm tháp Pô Klong Garai ở Phan Rang trở thành một tuyến di sản hiếm có. Không chỉ là điểm đến du lịch, đây là hành trình tìm về cội nguồn văn hóa Champa, một nền văn minh từng để lại dấu ấn rực rỡ trên dải đất miền Trung.

Trên đồi Trầu, giữa thành phố Phan Rang – Tháp Chàm, cụm tháp Pô Klong Garai như bừng lên sức sống mỗi khi diễn ra lễ Dương Gian sát (Lễ cầu mưa thuận gió hòa). Đây là nghi lễ truyền thống quan trọng của người Chăm, diễn ra vào đầu mùa khô, khi đất trời khát những cơn mưa. Hàng trăm người dân, trong trang phục Champa truyền thống hội tụ dưới chân tháp. Tiếng trống và kèn hòa quyện cùng hương trầm, tiếng cầu nguyện vang xa, tạo nên không gian linh thiêng hiếm gặp.

Pô Klong Garai được xây dựng vào thế kỷ XIII–XIV, thờ vị vua Pô Klong Garai. Ảnh: Thế Hùng/VOV5

Ông Paseh Mắn, thành viên nhóm chức sắc của người Chăm chia sẻ: “Lễ Dương Gian sát là lễ cầu mưa thuận gió hòa,mùa màng bội thu. Lễ này bắt buộc phải làm. Ông vua này là người thành lập vùng ở trên đây, do đó con cháu người Chăm ở đây tôn thờ ông, và hàng năm phải làm lễ ở đây. Ông Vua của người Chăm mà không để lại Tháp này thì chúng tôi không biết thờ cúng ở đâu .”

Kiến trúc Chăm cổ qua màu gạch đỏ vẫn rực rỡ, như lời thách thức với thời gian. Ảnh: Thế Hùng/VOV5

Pô Klong Garai được xây dựng vào thế kỷ XIII–XIV, thờ vị vua Pô Klong Garai, người trị thủy tài ba, đắp đập, dẫn nước về ruộng, cứu dân khỏi hạn hán. Bộ ba công trình: tháp chính, tháp lửa và tháp cổng là minh chứng sống động cho nghệ thuật kiến trúc Chăm, kỹ thuật xây gạch không vữa, những mảng chạm khắc tinh xảo kể chuyện thần thoại và đời sống. Giữa nắng gió Panduranga, màu gạch đỏ vẫn rực rỡ, như lời thách thức với thời gian.

Đối với người Chăm, những ngôi tháp cổ không chỉ nơi linh thiêng để thờ tụng, mà đó còn là sự hãnh diện về một thời kỳ phát triển thịnh vượng của đế chế Champa cổ đại với nhiều điều khó lý giải.

Được xây dựng từ thế kỷ VIII đến XIII, Tháp Bà Ponagar ở Nha Trang thờ nữ thần Ponagar (Mẹ xứ sở). Ảnh: Thế Hùng/VOV5

Rời Phan Rang, xuôi theo quốc lộ ven biển, du khách đặt chân tới thành phố Nha Trang, nơi Tháp Bà Ponagar sừng sững bên cửa sông Cái. Được xây dựng từ thế kỷ VIII đến XIII, quần thể này thờ nữ thần Ponagar (Mẹ xứ sở), người theo truyền thuyết đã dạy dân canh tác, dệt vải, và bảo vệ bờ cõi. Đây là trung tâm tín ngưỡng lớn, thu hút hàng trăm nghìn lượt khách mỗi năm: “Người Chăm xây dựng ngôi đền tháp chủ yếu là để thờ vua, thờ thần, thờ bà mẹ xứ sở và thờ các vị thần tối cao nhất trong Ấn Độ giáo. Đến thế kỷ thứ XVII, nơi đây được người Việt gìn giữ. Nơi đây vừa là thờ nữ thần của người Chăm, vừa thờ Thiên Y Ana thánh mẫu của người Việt. Chính vì vậy nơi đây có 2 tên gọi là Tháp Bà Ponagar hay còn gọi là Thiên Y thánh mẫu. Người Chăm xây dựng ngôi đền Tháp này hoàn toàn bằng gạch nung và dùng đá để trang trí, nhưng khi xây dựng, họ hoàn toàn không dùng xi măng. Vậy làm sao những viên gạch này vẫn kết dính và tồn tại đến ngày hôm nay? Nhìn vào những viên gạch này chúng ta thấy không có chất kết dính, vậy chất kết dính những viên gạch này là gì thì đến nay các nhà khoa học vẫn chưa thể nào biết được.”

Kiến trúc độc đáo của những ngọn Tháp của người Chăm cổ. Ảnh: Thế Hùng/VOV5

Những lời thuyết minh của hướng dẫn viên tại điểm tháp bà Ponagar đã phần nào cho chúng ta hiểu được lịch sử và kiến trúc mang tính “phi thường” của người Chăm cổ. Anh Nguyễn Văn Luật, du khách đến từ TP. Hồ Chí Minh, bày tỏ ấn tượng trước kiến trúc độc đáo của những ngọn Tháp của người Chăm cổ. Anh chia sẻ: “Họ có 1 kiến trúc rất là độc đáo, rất là tuyệt vời. Từ những viên gạch không chất kết dính mà họ đã làm được những tòa tháp như vậy quả là không tưởng. Nó không lẫn vào đâu được, không lẫn vào kiến trúc nào cả.”

Từ sân tháp nhìn xuống, thành phố Nha Trang trải dài với những cây cầu vắt qua sông, bãi biển xanh ngắt và những hòn đảo nhấp nhô ngoài khơi. Đến đây vào mùa lễ hội Tháp Bà, du khách sẽ được hòa mình vào điệu múa bóng uyển chuyển, tiếng trống Paranưng rộn rã và những mâm lễ đầy sắc màu.

Sự kết hợp giữa Tháp Bà Ponagar và Pô Klong Garai tạo thành một tuyến du lịch văn hóa độc đáo, nối liền hai mảng tự sự của người Chăm: từ biển xanh và lễ hội náo nhiệt ở Nha Trang, tới nắng gió và câu chuyện trị thủy ở Phan Rang. Đây là cơ hội để du khách khám phá sâu hơn một nền văn minh đã từng rực sáng ở Đông Nam Á, đồng thời góp phần quảng bá, bảo tồn di sản. Và, giữa dòng chảy hối hả hiện nay, những ngọn tháp Chăm vẫn đứng đó, trầm mặc mà sống động. Mỗi viên gạch, mỗi đường chạm khắc là một lời kể chuyện, một sợi chỉ nối quá khứ với hiện tại. Hành trình đến Tháp Bà Ponagar và Pô Klong Garai không chỉ là chuyến đi ngắm cảnh, mà là cuộc gặp gỡ với lịch sử, văn hóa và tâm hồn của miền đất Khánh Hòa mới.