Là trọng tâm trong cuộc xung đột nghiêm trọng kéo dài 12 ngày giữa Israel và Iran, đồng thời là yếu tố chính dẫn đến sự can thiệp quân sự của Mỹ, chương trình hạt nhân Iran vẫn là dấu hỏi lớn trong bức tranh địa chính trị tại Trung Đông

Hình ảnh vệ tinh cho thấy các hố bom mới do không kích trên đường vào Cơ sở làm giàu nhiên liệu Fordow, trong bối cảnh xung đột Iran-Israel, gần Qom, Iran, ngày 24/6/2025. Ảnh: Maxar/REUTERS

Hôm 25/06, tức chỉ 1 ngày sau khi lệnh ngừng bắn giữa Israel và Iran có hiệu lực sau 12 ngày xung đột nghiêm trọng (13-24/06), Quốc hội Iran đã thông qua dự luật đình chỉ hợp tác giữa Iran với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) của Liên hợp quốc. Dự luật cấm mọi thanh sát viên của IAEA vào lãnh thổ Iran, trừ khi Liên Hợp Quốc đảm bảo an ninh cho các cơ sở hạt nhân nước này. Iran khẳng định không theo đuổi vũ khí hạt nhân và cáo buộc những báo cáo gần đây của IAEA, trong đó tuyên bố Iran vi phạm nghĩa vụ về chống phổ biến hạt nhân, đã "mở đường" cho chiến dịch tập kích "Sư tử Trỗi dậy" của Israel ngày 13/6. Theo Ủy ban An ninh Quốc gia của Quốc hội Iran, luật mới cũng sẽ đình chỉ quy chế lắp đặt camera giám sát cơ sở hạt nhân, các hoạt động thanh tra độc lập và gửi báo cáo định kỳ cho IAEA. Mọi hoạt động thanh tra sau này của IAEA tại Iran sẽ cần sự chấp thuận của Hội đồng An ninh Quốc gia Tối cao.

Chủ tịch Quốc hội Iran, Mohammad Bagher Ghalibaf tuyên bố Tổ chức Năng lượng Nguyên tử Iran (AEOI) sẽ đình chỉ hợp tác với IAEA cho đến khi an ninh tại các cơ sở hạt nhân của đất nước được đảm bảo, và sẽ thúc đẩy nhanh hơn chương trình hạt nhân vì mục đích hòa bình. Ông Mohammad Baqer Qalibaf cũng chỉ trích IAEA vì không lên án các cuộc tấn công của Israel vào cơ sở hạt nhân Iran.

Dù dự luật vẫn cần được Hội đồng An ninh Quốc gia Tối cao Iran phê duyệt trước khi có hiệu lực nhưng theo giới quan sát, đây là bước đi đầu tiên có thể dẫn đến sự kết thúc mối quan hệ hợp tác giữa Iran và IAEA từ nhiều thập kỷ qua. Theo bà Darya Dolzikova, chuyên gia về chính sách và vấn đề phổ biến vũ khí hạt nhân, thuộc Viện Dịch vụ thống nhất Hoàng gia (RUSI), một tổ chức  nghiên cứu về quốc phòng và an ninh có trụ sở ở London (Anh), chương trình hạt nhân Iran nằm dưới sự theo dõi của IAEA trong nhiều năm qua, thông qua một thỏa thuận toàn diện cho phép các thanh tra IAEA giám sát việc sản xuất các vật liệu phóng xạ tại Iran, do đó, IAEA là bên có cái nhìn toàn diện nhất về chương trình hạt nhân Iran. Tuy nhiên, cuộc xung đột Israel-Iran và việc Mỹ ném bom các cơ sở hạt nhân Iran vừa qua khiến thỏa thuận trước đây khó có thể tiếp tục. “Lo ngại của tôi, mà tôi nghĩ cũng là lo ngại của nhiều nhà phân tích trong lĩnh vực không phổ biến hạt nhân, đó là phía Iran sẽ bớt cởi mở hơn về chương trình hạt nhân và sẽ giảm bớt việc tiếp cận của các thanh tra IAEA với các cơ sở hạt nhân nước này. Lo ngại lớn hơn nữa là Iran có thể rút hẳn khỏi Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT), và khi đó chúng ta sẽ mất hẳn việc tiếp cận cũng như cái nhìn rõ ràng về chương trình của Iran”.

Chia sẻ nhận định này này, ông Lewis Smart, chuyên gia phân tích các vấn đề tình báo tại các nước Trung Đông của Tạp chí quốc phòng Janes, cho rằng chính quyền Iran đã từng nhiều lần đề cập đến việc rút khỏi NPT. Trước đây, giới quan sát vẫn cho rằng các cảnh báo về việc rút khỏi NPT là một công cụ đàm phán của Iran, nhằm buộc các nước khác tôn trọng quyền phát triển hạt nhân dân sự của nước này, cũng như ngăn nguy cơ Iran bị áp đặt thêm các lệnh trừng phạt. Tuy nhiên, xung đột Israel-Iran và việc Mỹ ném bom các cơ sở hạt nhân Iran có thể sẽ thay đổi nhận thức này và nếu giới chức lãnh đạo Iran cho rằng lợi ích sống còn của đất nước đang bị đe dọa, Iran có thể tính đến phương án rút khỏi NPT. Trong trường hợp này, Iran sẽ sử dụng Điều 10 trong NPT và thông báo trước 3 tháng trước khi chính thức rút khỏi Hiệp ước.

Tổng Giám đốc IAEA, ông Rafael Grossi. Ảnh tư liệu: REUTERS/Lisa Leutner

Đây chính là kịch bản đang khiến các quan chức IAEA lo ngại. Tổng Giám đốc IAEA, ông Rafael Grossi hôm 25/06 cho biết vào ngày 13/06, tức thời điểm Israel mở cuộc tấn công phủ đầu vào Iran, phía Iran đã gửi thư cho IAEA thông báo Iran sẽ thực hiện “các biện pháp đặc biệt” để bảo vệ các vật liệu và thiết bị hạt nhân của nước này. Do đó, ưu tiên hàng đầu của IAEA hiện nay là đưa các thanh sát viên của tổ chức này quay trở lại các cơ sở hạt nhân của Iran để đánh giá tác động của các cuộc không kích mà Israel và Mỹ tiến hành, đồng thời kiểm tra các kho urani đã làm giàu của Iran. Dù thừa nhận việc này là khó khăn trong thời điểm hiện nay nhưng người đứng đầu IAEA cho rằng Hiệp ước NPT mang lại lợi ích cho nhiều quốc gia, bao gồm cả Iran, nên tất cả các bên cần kiên trì với các nỗ lực ngoại giao để tìm được giải pháp lâu dài mà các bên đều có thể chấp nhận. 

“Dù có khiếm khuyết thì NPT cũng phục vụ lợi ích cho chúng ta. Nếu không có NPT, chúng ta đã có thể có đến 40 quốc gia có vũ khí hạt nhân. Do đó, dù các lời lẽ và cảm xúc vào thời điểm này rất khó chịu nhưng chúng tôi vẫn phải phấn đấu cho nỗ lực ngoại giao”.

Giới quan sát cũng cho rằng bất chấp các tuyên bố về việc đã “phá hủy hoàn toàn” chương trình hạt nhân của Iran, chính quyền Mỹ của Tổng thống Donald Trump cũng muốn tiếp tục duy trì các kênh ngoại giao với Iran. Trong tuyên bố hôm 25/06, Tổng thống Mỹ cho biết Mỹ dự định sớm đàm phán với Iran và có thể nới lỏng một số lệnh trừng phạt dầu mỏ với Iran, dấu hiệu cho thấy chương trình hạt nhân Iran sẽ vẫn tiếp tục là chủ đề lớn chi phối môi trường địa chính trị tại Trung Đông thời gian tới.