Để xây dựng đô thị hiện đại, không chỉ cần có những tòa nhà cao tầng hay những con đường thẳng tắp, mà còn cần một “hệ tuần hoàn” hoạt động đúng chuẩn, đó là hệ thống thoát nước. Việc quy hoạch bài bản, vận hành thông minh và nâng cao ý thức cộng đồng chính là ba trụ cột giữ cho đô thị không bị “đuối sức” trước biến đổi khí hậu. Và vấn đề này không chỉ dành riêng cho Hà Nội mà là bài toán cho tất cả các đô thị của Việt Nam.

Hệ thống thoát nước tại nhiều thành phố vẫn dựa trên mạng lưới cống cũ kỹ, kích thước nhỏ, được xây dựng từ hàng chục năm trước. Trong khi đó, mưa đô thị ngày càng có xu hướng cực đoan lượng lớn, tập trung trong thời gian ngắn khiến quá tải là điều khó tránh.

Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá (TP. Hà Nội). Ảnh: Viên Minh/VTC News

Theo các chuyên gia, hệ thống hạ tầng tiêu thoát nước của Hà Nội dù đã được đầu tư nâng cấp, cải tạo nhưng vẫn đang phải chịu áp lực lớn khi tốc độ đô thị hóa tăng nhanh. Không khó để bắt gặp những khu đô thị mới được bê tông hóa toàn diện sân nhà lát kín, vỉa hè lát kín, bãi đỗ xe bê tông... khiến nước mưa không còn chỗ thấm, chỉ có thể dồn hết vào hệ thống cống vốn đã quá tải, làm trầm trọng thêm tình trạng úng ngập. Đây là vấn đề tổng hợp, không chỉ thuộc về kỹ thuật mà còn liên quan đến quy hoạch, quản lý và nhận thức xã hội.

Giáo sư, Tiến sỹ Trần Đức Hạ, Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu cấp thoát nước Hà Nội, cho biết: “Đô thị Hà Nội phát triển rất mạnh. Với sự phát triển như vật thì hệ thống hạ tầng kỹ thuật vẫn chưa theo kịp đối với những trận mưa lớn. Các khu đô thị mới thường hay bị ngập hơn các khu phố cổ bởi tiếp cận quy hoạch chúng ta vẫn có những hạn chế. Chúng ta chỉ nghĩ đến việc tôn nền cao lên mà chưa nghĩ đến việc cái nền đất đó có thấm nước hay không, mặt phụ như thế nào? Có cây, có hồ có thoát nước hay không bởi nguyên tắc cống thoát nước chỉ chịu được trận mưa nhất. Trận mưa to thì lại giữ nước ngay tại đó. Hiện các khu đô thị đang thiếu cách nhìn, cách tiếp cận thoát nước bền vững”.

Giáo sư, Tiến sỹ Trần Đức Hạ, Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu cấp thoát nước Hà Nội. Ảnh: Văn Ngân/VOV

Hà Nội hiện phát sinh hơn 1 triệu m³ nước thải sinh hoạt mỗi ngày đêm, nhưng tỷ lệ nước thải được xử lý đạt chuẩn vẫn dưới 30%. Nhiều sông hồ nội thành đang bị ô nhiễm nghiêm trọng do nước thải xả trực tiếp. Trong khi đó, trung bình mỗi năm Hà Nội có lượng mưa từ 1.600 - 1.800mm, nhưng phần lớn chảy tràn gây ngập úng và không được tận dụng.

Ông Bùi Ngọc Uyên, Phó Trưởng phóng Hệ thống môi trường chuyển đổi số, Công ty Một thành viên thoát nước Hà Nội, cho biết: “Hiện nay vẫn chưa được đầu tư, cải tạo đồng bộ, còn thiếu hệ thống trạm bơm để có thể chủ động bơm nước ra khỏi thành phố”.

Trong khi đó, tại một số địa phương đã bắt đầu kiểm soát chặt chỉ tiêu thấm trong mỗi dự án, quy định tỷ lệ diện tích cây xanh mặt thoáng và yêu cầu hệ thống thoát nước đồng bộ ngay từ thiết kế. Đây được xem là thay đổi tiến bộ nhưng cần được mở rộng toàn quốc. Tuy nhiên, quy hoạch tốt đến mấy cũng khó phát huy hiệu quả nếu ý thức cộng đồng chưa theo kịp. Không ít nơi, cống bị tắc bởi rác thải sinh hoạt, túi nilon, bùn đất do xây dựng tự phát.

Phản ánh về tình trạng ngập úng trên nhiều tuyến đường của thủ đô khi gặp mưa lớn, anh Hữu Thông, người dân phường Yên Sở, cho hay: “1-2 năm trước ở đây thoát nước rất nhanh nhưng bây giờ không ăn thua. Mực nước ở đây khi mưa khiến di chuyển khó khăn, nhiều người phải đi bộ, xe cộ thì chết máy”.

Trạm bơm tiêu Yên Nghĩa (TP. Hà Nội). Ảnh: Văn Ngân/VOV

Thực tế cho thấy, bên cạnh các giải pháp kỹ thuật, việc huy động người dân tham gia giám sát, giữ gìn và quản lý không gian công cộng có thể mang lại hiệu quả. Đây không phải là chuyển giao trách nhiệm, mà là mở rộng sự tham gia xã hội để tăng hiệu quả thực thi chính sách. Chính quyền vẫn giữ vai trò chủ đạo trong quy hoạch, đầu tư và duy tu hệ thống thoát nước, còn cộng đồng trở thành lực lượng đồng hành, góp phần duy trì bền vững các công trình đã được đầu tư.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt, đô thị không thể chỉ xử lý ngập theo kiểu “đối phó”. Cần một tư duy mới lấy hạ tầng xanh, công nghệ thông minh và sự tham gia của cộng đồng làm trung tâm.