Tiến sĩ, Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành vừa trút hơi thở cuối cùng ngày 3/9, tại Hà Nội, hưởng thọ 84 tuổi. Dành trọn cuộc đời cống hiến cho sân khấu, bà đã để lại cho ngành sân khấu Việt Nam không chỉ những vở diễn kinh điển mà còn cả một thế hệ nghệ sĩ tài năng do chính bà đào tạo.

Nghệ sĩ Phạm Thị Thành. Ảnh: Nhà hát Tuổi trẻ

Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành sinh ngày 24/9/1941 trong một gia đình có truyền thống khoa bảng và văn hóa lâu đời ở Huế. Cha bà là cụ Phạm Khắc Hòe, một trí thức nổi tiếng, người từng soạn thảo chiếu thoái vị cho Vua Bảo Đại năm 1945, được Chủ tịch Hồ Chí Minh tin tưởng. Mẹ bà là Công Tôn Nữ Diệu Phẩm, mang trong mình dòng dõi hoàng tộc. Thừa hưởng văn chương từ cha và giọng ca Huế ngọt ngào từ mẹ, cô bé Phạm Thị Thành sớm nuôi ước mơ theo con đường nghệ thuật. Sinh thời, Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành, kể lại: "Trước khi vào nghề, tôi ở cơ quan với bố tôi ở chiến khu Việt Bắc, không nghĩ đến việc làm nghệ thuật chỉ nghĩ ra ở với bố thôi. Tôi tham gia văn nghệ ở cơ quan bố dịp lễ, Tết. Các cô chú bảo cháu có năng khiếu để khi nào có đoàn văn công tới có thể cho vào đoàn biểu diễn trong đoàn văn công. Khi tôi đi học ở Nga về Việt Nam tôi muốn thành lập một nhà hát cho tuổi trẻ, nên tôi tâm sự với bà Hà Nhân, người phụ trách Cục nghệ thuật biểu diễn, và bà Hà Nhân rất ủng hộ đề xuất thành lập Nhà hát tuổi trẻ."

Mới 14 tuổi, cô bé Phạm Thị Thành đã gia nhập đoàn Văn công Trung ương, bắt đầu bước chân vào sự nghiệp nghệ thuật chuyên nghiệp. Năm 1970, bà Phạm Thị Thành được Nhà nước được cử sang Liên Xô (cũ) (Liên bang Nga ngày nay) học đạo diễn sân khấu. Sau 7 năm tu nghiệp, trở về nước, bà cùng đạo diễn Hà Nhân dốc tâm huyết viết đề án thành lập Nhà hát Tuổi Trẻ. Năm 1987, đề án được chấp thuận, mở ra một kỷ nguyên mới cho sân khấu kịch Việt Nam. Trong những đợt tuyển sinh đầu tiên của Nhà hát Tuổi Trẻ, từ hơn 1.200 thí sinh, bà Phạm Thị Thành chọn ra 20 gương mặt trẻ. Chính khóa đào tạo ấy đã sản sinh những nghệ sĩ tên tuổi, gắn bó và làm nên thương hiệu của Nhà hát Tuổi Trẻ, như: Nghệ sĩ Nhân dân Lan Hương, Nghệ sĩ Nhân dân Lê Khanh, cố Nghệ sĩ Nhân dân Anh Tú, Nghệ sĩ Nhân dân Minh Hằng, Nghệ sĩ Ưu tú Chí Trung… Họ đều coi Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành như người thầy, người truyền lửa. Nghệ sĩ Ưu tú Chí Trung, nguyên Giám đốc Nhà hát Tuổi trẻ, cho biết: "Có được Lê Khanh, Lan Hương, Ngọc Huyền, Chí Trung, Minh Hằng, Anh Tú, Đức Hải… đều do công của cô Thành dạy dỗ. Chúng tôi có được sự nghiệp như ngày nay, có được cả cuộc sống nghệ thuật, hành trang đầy ắp hoàn toàn do công của cô Thành đã gây dựng cho chúng tôi. Năm 1978, khi đó tôi mới 17 tuổi, bỡ ngỡ và còn chẳng biết gì về nghệ thuật. Khi đó cô là Phó Giám đốc Nhà hát Tuổi trẻ. Chính cô là người tuyển chúng tôi vào làm, dạy cho chúng tôi những kiến thức sơ khai biểu diễn, từ những vai diễn nhỏ rồi tới những vở diễn lớn".

Nghệ sĩ Nhân dân Lê Khanh, nguyên Phó Giám đốc Nhà hát Tuổi trẻ, bày tỏ: "Những học trò như tôi như những đứa con mà cô Thành đã dìu dắt từ thuở đầu tiên. Cô Thành là một cô giáo hiếm hoi dù khi tuổi cao nhưng vẫn đi giảng, cộng tác làm nhiều dự án nghệ thuật. Chúng tôi coi cô như người mẹ".

Sinh thời, Tiến sĩ, Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành giữ nhiều trọng trách: Giám đốc Nhà hát Tuổi trẻ, Phó Cục trưởng Cục Nghệ thuật biểu diễn, Phó Chủ tịch Hiệp hội UNESCO Việt Nam, Ủy viên Ban Chấp hành Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, đại biểu Hội đồng nhân dân thành phố Hà Nội, Chủ tịch Hiệp hội Sân khấu Quốc tế dành cho thiếu nhi và khán giả trẻ (ASSITEJ) tại Việt Nam… Trong sự nghiệp của mình, Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành đã dàn dựng hơn 200 vở kịch, trong đó gần 20 tác phẩm đoạt Huy chương Vàng tại các kỳ liên hoan sân khấu toàn quốc. Nhiều vở do bà đạo diễn vẫn còn khắc sâu trong tâm trí của khán giả, như: “Romeo và Juliet”, “Lời thề thứ 9”, “Đỉnh cao mơ ước”, “Tú Xương”, “2000 ngày oan trái”, “Sống mãi tuổi 17”, “Vũ Như Tô”… Đặc biệt, đạo diễn Phạm Thị Thành chính là một trong những đạo diễn đầu tiên “phát hiện và khai phá” nhà viết kịch Lưu Quang Vũ, làm cho sự nghiệp viết kịch của ông tỏa sáng rực rỡ.

Nghệ sĩ Phạm Thị Thành và nhà viết kịch Lưu Quang Vũ thời trẻ.

Tiến sĩ, Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành còn là tổng đạo diễn nhiều lễ hội, sự kiện trọng đại của đất nước, như: Lễ kỷ niệm 990 năm Thăng Long - Hà Nội, 330 năm Khánh Hòa, 100 năm Đà Lạt, Festival Huế, Lễ hội Đền Hùng, Sea Games 22… Bà cũng tham gia nhiều dự án về nghệ thuật sân khấu của nước ngoài tại Việt Nam; đồng thời giảng dạy tại Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội. Nghệ sĩ Nhân dân Lan Hương, nguyên Trưởng đoàn kịch hình thể của Nhà hát Tuổi trẻ, cho biết: "Cô Thành là một đạo diễn giỏi. Đối với Nhà hát Tuổi trẻ, cô có công lớn bởi vì hầu như vở kịch nào cô đạo diễn cũng giành được huy chương Vàng. Cô rất khéo làm trong dàn dựng, tìm vở diễn đi vào lòng người, mang tính triết lý nhưng lại gần gũi đời thường. Cô cùng bà Hà Nhân tạo dựng nên thương hiệu Nhà hát Tuổi trẻ, tạo dựng cho thế hệ chúng tôi 10 người thành công trên sâu khấu và cả lĩnh vực điện ảnh. Tôi cũng được cô dạy tổ chức lễ hội, sự kiện. Tôi rất cảm phục cô."

Năm 1988, bà Phạm Thị Thành vinh dự nhận danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú, năm 1997 bà được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân. Đặc biệt, năm 2012, bà là nữ đạo diễn sân khấu đương đại đầu tiên của Việt Nam được trao Giải thưởng Nhà nước về Văn học - Nghệ thuật. Không chỉ là người nghệ sĩ tài hoa, bà mà còn là người gieo hạt giống cho nhiều thế hệ, giúp sân khấu Việt Nam có thêm lớp nghệ sĩ tên tuổi.