(VOV5) - Đối với dân tộc Jrai, việc giã gạo do phụ nữ đảm nhận. Họ thường chỉ giã lượng gạo vừa đủ dùng trong ngày hoặc vài ngày.
Ngày nay, dù đã có máy xay sát lúa gạo nhưng nhiều gia đình người Jrai vẫn giã gạo bằng những dụng cụ truyền thống, đơn sơ là chày cối.
Nghe âm thanh bài tại đây:
Người Jrai quan niệm thóc gạo là do Yàng ban tặng con người. Yàng là vị thần cao cả, đấng duy nhất, vô hình, hiện diện ở khắp nơi. Người Jrai khi thu hoạch lúa không gặt, đập, phơi lúa mà tuốt lúa bằng tay. Bởi họ cho rằng việc gặt, đập lúa làm đau cây lúa, tức là làm đau Yàng. Chị H’ Uyên Niê, Phó Chủ tịch Hội phụ nữ xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai, cho biết: "Theo phong tục của người Jrai thì người phụ nữ phải biết giã lúa, đi kiếm củi, lấy nước và dệt vải. Phải có đủ những yếu tố đó thì người con gái mới lấy được chồng. Phụ nữ làm cơm nước còn đàn ông là người gánh vác những công việc nặng nhọc khác"
Để có hạt gạo, trong khi người Kinh dùng nhiều dụng cụ, như: cối xay, cối giã, dần, sàng, nia, mẹt thì với người Jrai chỉ cần cối, chày và chiếc mẹt là đủ. Đây là những dụng cụ thân thuộc, gắn bó trọn đời với người phụ nữ. Có lẽ cũng vì thế mà khi người con gái Jrai đi lấy chồng, ra ở riêng, cối, chày cũng nằm trong số của hồi môn trong gia đình được đem chia cho phụ nữ. Chị Rơ Châm H’Xuyết cho biết: "Giã gạo có từ thời xưa rồi. Muốn giã gạo cần có chày, cối. Con gái phải có bàn tay khéo léo. Giã gạo dùng cối to, nhỏ tùy theo từng gia đình".
Cối giã gạo được làm từ khúc gỗ lớn, khoét sâu. Cái chày là khúc gỗ thẳng đuột, đoạn giữa tầm vừa hai bàn tay nắm chặt, một đầu chày to hơn còn đầu chày kia nhỏ hơn. Muốn giã nhanh, người ta giã chày đôi, tức là có hai người cùng giã gạo, phối hợp với nhau uyển chuyển, nhịp nhàng. Chị Siu Thỏi ở xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai, cho biết: "Giã cho nhanh thì cần 2 người giã. Cối phải lựa những cây gỗ cứng, chắc, chày cũng vậy. Giã 10 kg thóc mất khoảng 2 tiếng. Nam giới cũng biết giã gạo nhưng không biết sàng sẩy vì không khéo tay như phụ nữ".
Khi giã gạo, người Jrai cho hạt lúa vào cối, dùng đầu chày giã nhỏ cho bong vỏ trấu, sau đó trở đầu chày to để giã bong cám sạch gạo. Người ta điều chỉnh nhịp chày sao cho hạ xuống đúng lúc, đủ lực để tách vỏ trấu mà không làm nát hạt gạo, gạo sẽ trắng. Chị Rơ Châm Hà ở xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai, cho biết: "Bước thứ nhất giã thóc để ra trấu, bước thứ hai lọc trấu ra, bước thứ 3 giã tiếp cho thành phẩm gạo để ăn. Thường thì có 2 người giã gạo cho nhanh ra hạt gạo. Mỗi người dùng 1 cái chày giã, tùy vào sức khỏe của mỗi người. Người già dùng chày nhỏ còn người trẻ dùng chày to hơn. 1 lần giã thường cho vào cối khoảng 3 - 4 kg thóc".
Sau những nhịp chày giã gạo, đôi bàn tay khéo léo của phụ nữ Jrai lại tiếp tục với công việc sàng sảy. Họ không dùng dần sàng sảy mà dùng nia để sàng sảy gạo.
Chị Rơ Châm H’Xuyên ở xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai, cho biết: "Phụ nữ dậy từ 4h sáng giã gạo. Giã rồi sàng sảy và giã thêm một lần nữa. Lần thứ hai này giã mới ra sản phẩm, sàng sảy cũng làm 2 lần".
Ngày nay, máy móc đã giải phóng, thay thế sức lao động con người. Tuy nhiên, cứ vào mùa lễ hội, hay mỗi khi đón khách du lịch, các buôn làng lại sôi động bởi tiếng chày giã gạo lúc nhịp nhàng, lúc dồn dập hòa cùng với tiếng cồng chiêng âm vang. Những âm thanh này đã tạo nên một không gian văn hóa đậm đà bản sắc Tây Nguyên.