Kưt là hát tâm sự, gọi là tự sự. Nếu điệu hát Eirei sôi nổi, rộn ràng, hay khi diễn xướng sử thi đòi hỏi không gian, thời gian và nghệ nhân am hiểu, thì hát Kưt lại gần gũi do có tính ngẫu hứng rất cao và nhiều người có thể hát được. Trong văn học gọi là hát kể, tức là kể về nỗi niềm của mình và không có tiết tấu, chỉ có giai điệu. Như trong đám tang, hát Kưt như lời tâm tình với người đã khuất, hoặc trong các ngày lễ vui thì hát như một cuộc trò chuyện, dặn dò bà con buôn làng cùng nhau đoàn kết, vận động sản xuất, dặn dò con cháu sống tốt, hay hát về tình yêu đôi lứa.

Nghệ nhân Ê Đê hát dân ca tại một khu du lịch ở Đắk Lắk. Ảnh: H'Zawut/VOV-Tây Nguyên

Khi hát Kưt thường có đinh buôt (còn gọi là đing kliă hoặc buôt čhôč) đệm cho người hát, hoặc người hát tự thổi sau các đoạn hát. Lời nói vần trong các bài kưt có hình ảnh ẩn dụ độc đáo. Tuy vậy có những khác biệt giữa hát kể và hát Kưt trong cuộc sống thường ngày. Nghệ nhân Y-Đhin Niê, ở buôn Triă, xã Ea Tul, tỉnh Đắk Lắk, cho biết: "Hát Kưt bình thường là tự ứng tác trong mọi hoàn cảnh, ẩn dụ về các hiện tượng, cây cối, hoa cỏ… Còn kể là những lời nói vần theo một mạch nhất định, không lấy câu này dán vào chỗ khác được" .

Đồng bào Ê Đê nỗ lực gìn giữ những tinh hoa văn hóa dân tộc, trong đó có làn điệu Kưt. Theo Nghệ nhân Y- Ƀhĭ Ayun, ƀuôn Kna, xã Čư̆ M’Gar, tỉnh Đắk Lắk, những nghệ nhân cao tuổi là những người gìn giữ hồn cốt, lối hát đặc trưng của làn điệu dân ca Êđê: "Ngày xưa những nghệ nhân thường hát kưt trong các ngày lễ ăn mừng. Hiện nay ít ai biết kưt, nếu có biết thì cũng không còn mạch lạc như những người cao tuổi. Tôi mong có những người hát kưt giỏi hát thu âm lại, chỉ dạy tận tình cho con cháu học hỏi thêm.

Một buổi sinh hoạt văn hoá tại Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk. Ảnh: H'Zawut/VOV-Tây Nguyên

Việc nhóm lên ngọn lửa đam mê, thôi thúc con cháu học làn điệu dân ca, tinh hoa văn hóa dân tộc và gìn giữ những nét đẹp ấy đang diễn ra tại từng bản làng. Tỉnh Đắk Lắk hiện có hơn 300 nghệ nhân còn biết lời nói vần, hát dân ca. Để gìn giữ làn điệu dân ca cho thế hệ sau, những năm qua, ngành văn hoá địa phương đã rất nỗ lực truyền daỵ trong các trường học, các lớp được mở trong thôn buôn, tuy nhiên việc này cần có sự kiên trì.

Ông Y Mang, Phó giám đốc Trung tâm Truyền thông-Văn hoá-Thể thao xã Quảng Phú, tỉnh Đắk Lắk, cho biết: "Đối với ngành quản lý văn hóa, chúng ta phải có nhiều những hoạt động liên quan đến công tác bảo tồn, trong đó có dân ca Êđê cần duy trì sinh hoạt và hằng năm tổ chức nhiều hoạt động để truyền lại cho lớp trẻ".

Theo bà Linh Nga Niê Kđăm, nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Tây Nguyên, hiện nay môi trường diễn xướng dân ca dần khó hơn, và còn ít người truyền dạy. Việc truyền dạy nối tiếp làn điệu dân ca Êđê, trong đó có hát Kưt cần quan tâm hơn bởi chỉ có những người có năng khiếu âm nhạc bẩm sinh có thể tự hát Kưt được: "Ngày xưa, mọi người gặp nhau hát Kưt, eirei nhiều, các thanh niên thẩm thấu, không ai dạy. Chỉ xem, nghe và làm theo. Yang (ông Trời) cho anh thì anh làm được. Anh không làm được nghĩa là Yang không cho anh. Không ai dạy hát Kưt cũng như Eirei. Các nghi lễ dày đặc trong các cuộc tụ họp họ hát Kưt. Văn học truyền miệng được tiếp thu dày đặc. Bây giờ những hoạt động đó không còn nên lớp trẻ rất khó hát. Vậy nên trong giáo trình dạy âm nhạc tiểu học tôi có đề nghị dạy bài Buôn Dur Kmăn vào để còn lưu truyền".

Làn điệu Kưt là một món ăn tinh thần không thể thiếu trong cuộc sống của người Êđê. Trong cuộc sống hiện nay, cùng với việc hỗ trợ bảo tồn của nhà nước, khi xây dựng các điểm du lịch cộng đồng, người Êđê cũng đang dần khôi phục để gìn giữ làn điệu dân ca này, phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc.